ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Προσεγγίσεις για την δημιουργία της «πολιτικής κοινότητας»

Άρθρο της Δήμητρας Χατζηαγγελάκη *

Ο τρόπος δημιουργίας της πολιτικής κοινότητας έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης από πολυάριθμους φιλοσόφους και θεωρητικούς της Πολιτικής Επιστήμης. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον Αριστοτέλη, τον Thomas Hobbes, τον John Locke και τον Jean-Jacques Rousseau.

Ο Αριστοτέλης  αναφέρει ότι «ο άνθρωπος από τη φύση του είναι πολιτικό ον» («Ηθικά Νικομάχεια») και συμπληρώνει ότι «ο άνθρωπος δεν είναι μόνο πολιτικό ον, αλλά και οικονομικό και κοινωνικό» («Ηθικά Ευδήμεια»)‧ δηλαδή μετέχει στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή.

Ο Hobbes (1588-1679) στο σύγγραμμά του «Λεβιάθαν» (1651) καταθέτει τη δική του άποψη σχετικά με τον άνθρωπο και την δημιουργία της πολιτικής κοινότητας. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι επειδή στη φυσική, προ-κοινωνική κατάσταση των ανθρώπων επικρατεί ο «πόλεμος όλων εναντίον όλων», οι ίδιοι συνάπτουν ένα κοινωνικό συμβόλαιο με έναν ισχυρό  Ανώτατο Άρχοντα παραχωρώντας όλα τα δικαιώματά τους.    Με τον τρόπο αυτό, εισέρχονται σε μια «πολιτική κοινότητα» με αρχές και κανόνες, όπου ο ανώτατος άρχοντας, το κράτος «Λεβιάθαν», κατέχει την απόλυτη αλλά όχι αυθαίρετη εξουσία προκειμένου να τους εξασφαλίσει  δικαιοσύνη, ασφάλεια, εκπαίδευση, ατομική ιδιοκτησία, δηλαδή μια ειρηνική και ευήμερη ζωή. Με αυτόν τον ιδεατό τύπο  κράτους (το κράτος «Λεβιάθαν») ο Χομπς επιδιώκει να πείσει ότι τα εγωιστικά πάθη του ανθρώπου που τον κυριαρχούν στη φυσική κατάστασή του μπορούν να εκλογικευθούν και να μετασχηματιστούν σε δικαιώματα και υποχρεώσεις χάρη στη δύναμη των θεσμών του κράτους.

Ο Locke (1632-1704) ως βασικός εκπρόσωπος της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, δίδοντας μια άλλη διάσταση του θέματος τονίζει ότι η φυσική κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι άνθρωποι είναι μια κατάσταση ελευθερίας και ειρηνικής αλληλεγγύης. Ωστόσο, εφόσον είναι τόσο ελεύθεροι στη φυσική κατάσταση και ίσοι προς τον ισχυρότερο γιατί παραιτούνται από την ελευθερία τους; Αντικρούοντας λοιπόν την αρχική του ιδέα καταλήγει ότι η κατάσταση της φύσης είναι μια «καθαρή αναρχία» και η επιδίωξη της ευτυχίας από την πλευρά των ανθρώπων αποτελεί απόλυτο φυσικό δικαίωμα. Ο Locke δέχεται  ότι οι άνθρωποι συνάπτοντας κοινωνικό συμβόλαιο συναινούν για τη θεσμική συγκρότηση της κοινωνίας (και του αστικού κράτους) και παραδίδουν όλα τους τα φυσικά δικαιώματα, ταυτόχρονα όμως αναλαμβάνουν την υποχρέωση να υποτάσσονται στην πλειοψηφία.  Σε περίπτωση δε που η ανώτατη αρχή που έχει ορίσει η πλειοψηφία παραβεί το κοινωνικό συμβόλαιο, η τελευταία διατηρεί το δικαίωμα να αντιδράσει, ακόμα και να επαναστατήσει, αλλά βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι τα άτομα δεν πρέπει να υποτάσσονται στην κοινωνία. Στην «πολιτική κοινότητα» επικρατούν οι δημοκρατικές αρχές, επικρατεί η αρχή της πλειοψηφίας η δύναμη της οποίας περιορίζει μια ενδεχόμενη αυθαίρετη ή τυραννική κυβέρνηση.

Ο Rousseau (1712-1778) φωτίζει μια άλλη πλευρά του ζητήματος της δημιουργίας της «πολιτικής κοινότητας». Θεωρεί ότι ο άνθρωπος στη φυσική του κατάσταση, εφόσον δεν έχει κοινωνικές σχέσεις δεν μπορεί να αναπτύσσει ούτε φιλίες αλλά ούτε και εχθρότητες. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, υπό την έννοια ότι έχει τη δύναμη να αυτονομοθετείται και  να υπακούει στους νόμους τους οποίους όρισε ο ίδιος. Η ελευθερία όμως αυτή δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσα στην κοινωνία μαζί με την ανάπτυξη της λογικής. Καταλήγει λοιπόν ότι ο άνθρωπος ως ελευθερία και αυτονομία δεν είναι ο φυσικός προ-κοινωνικός άνθρωπος. Η έννοια της ελευθερίας ενέχει την έννοια της πολιτικής αρετής σύμφωνα με την οποία ο πολίτης ενδιαφέρεται πρώτα για το καλό της πόλης και κατόπιν για το ατομικό του συμφέρον. Η θεμελιώδης λοιπόν έννοια του «Κοινωνικού Συμβολαίου» που συνάπτουν οι άνθρωποι με την ανώτατη αρχή είναι «η γενική θέληση» (“la volonté générale”). 

Ποια είναι η έννοια της «γενικής θέλησης»; Τα άτομα εκχωρούν τα φυσικά τους δικαιώματα στο σύνολο της κοινότητας και θέτουν τον εαυτό τους υπό τη διεύθυνση της γενικής θέλησης.  Έτσι οι άνθρωποι ενώνονται μεταξύ τους και δημιουργείται η αποκαλούμενη «πολιτεία». Η «γενική θέληση» βασίζεται και αναπτύσσεται στην έννοια της αμοιβαιότητας και επικρατεί εφόσον ισχύουν οι αξίες της ελευθερίας και της ισότητας. Ωστόσο ο στόχος δεν είναι η απόλυτη εξίσωση των πολιτών, αλλά και η ανάδειξη της διαφοράς εκάστου αυτών. Η «γενική θέληση» λοιπόν έχει ηθικό χαρακτήρα που θεμελιώνεται στη συνείδηση της ενότητας και του κοινού συμφέροντος των πολιτών προκειμένου να κυριαρχεί ο λόγος για την προστασία όλων στο πλαίσιο μιας κοινότητας. Είναι το ουσιώδες συστατικό στοιχείο για την δημιουργία μιας αρμονικής κοινωνίας.

Με την ολοκλήρωση των προσεγγίσεων αυτών επί του θέματος, μήπως πρέπει να αναρωτηθούμε αν η βάση για τη σύσταση μιας υγιούς «κοινότητας» είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο σκέπτεται, λειτουργεί και εκδηλώνει όλες τις μορφές της συμπεριφοράς του;  Μήπως τον σημαντικότερο ρόλο στην δημιουργία μιας ισόρροπης, ευήμερης πολιτικής κοινότητας διαδραματίζει η σχέση που το άτομο έχει αναπτύξει πρώτα με τον ίδιο του τον εαυτό, «η κοινωνικοποίηση» που έχει επιτύχει με τον ίδιο, όπως αναφέρει ο συγγραφέας και γνωσιολόγος Ιωάννης Γ. Τσάτσαρης (2009) και στη συνέχεια  το άνοιγμα που κάνει προς τους «άλλους» που συναποτελούν το περιβάλλον του;

Μήπως λοιπόν η κοινωνική λειτουργικότητα του ατόμου συνιστά το σημαντικότερο συστατικό στοιχείο για τη δημιουργία μιας «πολιτικής κοινότητας»; Διότι αν το άτομο δεν έχει προσπαθήσει να γνωρίσει κατ’ αρχάς τον εαυτό του, δεν έχει μάθει να τον σέβεται, να τον αποδέχεται και να τον αγαπά, δηλαδή αν δεν έχει κοινωνικοποιηθεί με τον ίδιο, πώς θα τείνει χέρι επιτυχούς προσέγγισης, επικοινωνίας και συνεργασίας με τους «άλλους»; Η ειρηνική, δημιουργική, μανθάνουσα και ευήμερη «πολιτική κοινότητα» θεμελιώνεται στην ανάπτυξη της αντίληψης και της παιδείας του ατόμου.      

Παιδεία είναι «όταν μαθαίνεις να είσαι σωστός πρώτα με τον εαυτό σου και στην συ­νέχεια με τους άλλους, όταν φροντίζεις να απαλλαχθείς από τις διασπαστικές εκεί­νες καταστάσεις μέσα σου που λειτουργούν κρυψιμανιακά και σου διαμορφώνουν επι­­θυμίες και συμπεριφορές επιζήμιες. Η παιδεία είναι εκείνη που σε καλεί να μελε­τή­σεις όλα εκείνα που σε διασύρουν μέσα σου, που σε καλεί να προσδιορίσεις στον εαυτό σου μια πορεία συνειδητή γεμάτη σεβασμό προς όλους. Έτσι, αναπτύσσεις την κοι­νωνική σου λειτουργικότητα ανάμεσα στους ανθρώπους, ενώ ταυτοχρόνως γίνεσαι ακέραιος στις σχέσεις των υποχρεώσεών σου» (Ιωάννης Γ. Τσάτσαρης, Η Γνώση, 2009: 431).

Η  κοινωνική λειτουργικότητα του ατόμου αποτελεί τη νέα προϋπόθεση για την ανάπτυξη της «κοσμοπολίτικης κοινότητας» του παρόντος και του μέλλοντος. Ο άνθρωπος που δύναται να πλησιάζει με ευκολία όλους τους «άλλους» ανεξαρτήτου εθνότητας, φύλου ή κοινωνικοοικονομικού επιπέδου και να γίνεται αποδεκτός, κατανοητός, συνεργάσιμος και αγαπητός είναι εκείνος που διακρίνεται από «κοινωνικότητα», ευγένεια, σωφροσύνη, μέτρο, ταπεινότητα και δημιουργικότητα.  Αυτός είναι ο νέος «κοσμοπολίτης άνθρωπος»‧ ο ακέραιος, ο ευέλικτος, ο ευπροσάρμοστος, ο χαρούμενος, ο ήρεμος και ενεργοποιημένος πολίτης που εργάζεται ακατάπαυστα πρώτα για το δικό του καλό με αυτοσεβασμό, αυτοεκτίμηση και ψυχική αξιοπρέπεια και έπειτα δημιουργεί σχέσεις με τους «άλλους»…  

Οι ιδιότητες αυτές του παρέχουν την ευχέρεια να κινείται ταυτόχρονα σε πολλαπλά επίπεδα‧ εθνικά ή διεθνή, πολιτισμικά, επιστημονικά ή τεχνολογικά. Του παρέχουν τη δυνατότητα να ξεχωρίζει και συνάμα να εμπνέει τα άτομα που βρίσκονται στην φορά της πορείας του. Αν λοιπόν όλα τα μέλη μιας κοινωνίας σκέπτονται, λειτουργούν και εκφράζονται με αυτόν τον τρόπο, τότε οι κοινότητες που θα συστήνουν θα είναι φωτεινές, εξελίξιμες και πλήρεις υλικής και πνευματικής ευμάρειας. Τότε, τα «κοινωνικά συμβόλαια» που θα συνάπτουν με τους πολιτικούς οδηγούς τους ίσως αποτελέσουν την απαρχή μιας διαφορετικής μορφής επανάστασης  στον χώρο και τον χρόνο‧ ίσως αυτή η νέα μορφή να αποτελέσει την «πέμπτη ανθρώπινη επανάσταση».  Αυτά τα λίγα λόγια που αναφέρω εύχομαι να θέσουν μια πολύ καλή βάση για το «νόημα της πολιτικής κοινότητας», για το «νόημα της ανθρώπινης ζωής».

*Η κα Δήμητρα Χατζηαγγελάκη, είναι Διδάκτωρ Διοίκησης και Ηγεσίας της Εκπαίδευσης, M.Sc., Πολιτικός Επιστήμων, Φιλόλογος Γαλλικής, Καθηγήτρια Φ.Ε.