Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ φ.1718

 

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 30

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης Καθηγητής Μουσικής

Παληά, όταν υπήρχαν περιοδεύοντες θίασοι, συνήθιζαν να έρχονται απ’ τα μέρη μας (επαρχία), παρουσιάζοντας ένα ποικίλο πρόγραμμα, το οποίο ονόμαζαν με μια λέξη «βαριετέ». Κι είχε σχεδόν απ’ όλα: Ζώα, κλόουν, ακροβάτες, ταχυδακτυλουργούς κλπ. Μη μου πείτε πως δεν σας θυμίζει την δυστοπική σημερινή μας πραγματικότητα, με τον θίασο των κυβερνόντων σε ένα ποικίλο πρόγραμμα, που έχει απ’ όλα!! Δεν θα συνεχίσω να απαριθμώ το μενού του βαριετέ, γιατί υπάρχουν κι αναγνώστες που τους πιστεύουν, τους λατρεύουν και τους ψηφίζουν, πράγμα που σέβομαι απολύτως. Άλλωστε ο σκοπός μου είναι να σχολιάζω την επικαιρότητα μέσω της ετυμολογίας, πολλές φορές με χιουμοριστικό τρόπο άλλες πάλι με δηκτικό (με ήτα, εκ του ρήματος δάκνω, που θα πει δαγκώνω κι όχι με ει, από το δείκνυμι-δείχνω). Βαριετέ και μενού, λοιπόν, οι λέξεις μας. Και πάλι ο εμπλουτισμός των ευρωπαϊκών γλωσσών ξεκίνησε από τους Λατίνους αλλά ρίζα τους παραμένει ελληνική.

Σχετικά με την πρώτη, πρόκειται για το επίθετο βαλιός (=στικτός, παρδαλός, ποικίλος). Οι Λατίνοι τον είπαν varius (με την συνήθη τροπή του λ σε ρ) κι από κει οι Γάλλοι varié, οι Ιταλοί και οι Ισπανοί vario, οι Άγγλοι various και οι Γερμανοί την ποικιλία Varietät. Η ποικιλία ονομάστηκε από τους Γάλλους variété, εξ ης και το ελληνικό αντιδάνειο. Για την ιστορία να αναφέρουμε πως το άλογο του Αχιλλέα λεγόταν Βαλίος (=με βούλες, παρδαλός). Δεν πρέπει να κάνω λάθος αλλά η ντοπιολαλιά της περιοχής μου διασώζει τον χαρακτηρισμό μπάλιος σε άλογο, που μάλλον σημαίνει παρδαλό.

Το μενού όλοι νομίζουμε πως σημαίνει τον κατάλογο των φαγητών. Σημαίνει κι αυτό αλλά όχι στην κυριολεξία. Η ελληνική ρίζα είναι το επίθετο μινύς (=μικρός) εκ του ρήματος μινύθω (=σμικρύνω). Στον Όμηρο μάλιστα υπάρχει η λέξη μινυνθάδιος, ο βραχύβιος, εκ του μινύς+βίος. Οι Λατίνοι τον είπαν minus (=μείον και minor ο λιγότερος), οι Γάλλοι menu (προφέρεται μενύ, πολύ πιο κοντά στην αρχαιοελληνική προφορά), από τους οποίους και το εν λόγω αντιδάνειο, οι Ιταλοί meno (=λιγότερο, μείον), οι Άγγλοι minus (=μείον) και οι Γερμανοί minder. Άρα το μενού είναι η σμίκρυνση, η μικρή και περιληπτική περιγραφή του συνόλου των πωλουμένων αγαθών.

Το παιδί, ο γόνος ντε, δεν μπορείτε να πείτε, έχει γούστο! Μετά τον …επιτυχημένο και «αλμυρούτσικο» περίπατο στα ξεραμένα λουλούδια, είπε να ομορφύνει την ζωή των υπηκόων του και με «υφάλμυρα» γιορτινά στολίδια, εν όψει καραντίνας …Χριστουγέννων! Να περπατάς και να βλέπεις την χλιδή ζωγραφιστή, πλουμισμένη, φανταχτερή, ολοφώτιστη. Κι αυτός ως μαχαραγιάς, ως ρήγας, να καμαρώνει με τα έργα του…

Το γούστο είναι αντιδάνειο εκ της ιταλικής και της ισπανικής. Η ελληνική του ρίζα είναι η …γεύσις, εκ του ρήματος γεύομαι. Οι Λατίνοι σχεδόν την αντέγραψαν και την είπαν gustus. Οι Γάλλοι την λένε goût, οι Ιταλοί και οι Ισπανοί gusto, οι Άγγλοι gust και οι Γερμανοί Kost την τροφή και kosten το ρήμα γεύομαι. Η ετυμολογικές πορείες του μαχαραγιά και του ρήγα έχουν την ίδια αφετηρία και είναι άκρως ενδιαφέρουσες. Πρόκειται για το ρήμα ορέγω (=εκτείνω την χείρα, διευθύνω), το οποίο οι Λατίνοι το είπαν rego. Rex-regis είπαν τον βασιλιά, τον ηγεμόνα και regina την βασίλισσα. Οι Γάλλοι είπαν τον βασιλιά roi, οι Ιταλοί re, οι Ισπανοί rey, οι Άγγλοι και οι Γερμανοί king και König αντιστοίχως (εκ του λατινικού genus, το οποίο με την σειρά του εκ του ελληνικού γένος). Ο μαχαραγιάς είναι σύνθετη λέξη εκ του μέγας+ρήγας (ΜΑΧΑ+ΡΑΓΚΑ). 

Γεια σου γόνε, άξιο τέκνο, εσύ μας οδηγείς!!!

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας