Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ (ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ) φ.1724

 

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 36

(Χριστουγεννιάτικο)

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης

Καθηγητής Μουσικής

Παραμονές των Χριστουγέννων, και είπα να σας προσφέρω ένα εορταστικό ετυμολογικό αφιέρωμα σε λέξεις και φράσεις που συνηθίζουμε αυτές τις ημέρες, καθώς και σε κάποιες δοξασίες που τις συνοδεύουν.

Η πιο γνωστή και πιο συχνά χρησιμοποιούμενη, ποια άλλη από τα κάλαντα. Αν ανατρέξετε στα διάφορα λεξικά θα βρείτε διάφορες εκδοχές, που όμως όλες σχεδόν συγκλίνουν πως έλκει την καταγωγή της από τις ρωμαϊκές καλάνδες-καλένδες, που μετά εμείς την δανειστήκαμε, μπλα, μπλα… Όντως, στην ρωμαϊκή εποχή συναντάμε τις Καλένδες (Calendae), οι οποίες ήταν γιορτές που γιορτάζονταν στην αρχή κάθε σεληνιακού μήνα. Το πώς πήραν το όνομα τους οι καλένδες μας το εξηγεί ο ακόλουθος μύθος. Τα παληά τα χρόνια είχε πέσει πείνα στην Ρώμη. Τρία αδέρφια ανέλαβαν τότε να παράσχουν τροφή στους κατοίκους της και έτσι έσωσαν την πόλη από την ερήμωση και τον αφανισμό. Τα τρία αυτά αδέρφια ήταν ο Κάλανδος, ο Νόνος και ο Ειδός. Ο Κάλανδος σίτιζε την πόλη τις πρώτες 12 ημέρες κάθε μήνα. Αυτές οι μέρες ονομάστηκαν Καλένδες. Δώδεκα είναι και οι ημέρες από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα (Δωδεκαήμερο). Ο Νόνος παρείχε τροφή στην πόλη τις επόμενες 10 ημέρες, τις λεγόμενες Νόνες. Τέλος, ο Ειδός έτρεφε την πόλη τις τελευταίες 8 ημέρες, τις Ειδοί. Στα χρόνια του Βυζαντίου οι Καλένδες μετονομάστηκαν σε Άσματα Αγερμού. Μικροί και μεγάλοι, οι λεγόμενοι Αγύρται ή Μηναγύρται, γύρναγαν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούσαν για την γιορτή που έρχονταν. Ανάλογα με την γιορτή που ακολουθούσε, στα χέρια τους κρατούσαν μουσικά όργανα, κρόταλα, κουδούνια, χελιδόνες ή βάγια. Οι Αγύρται εμφανίζονταν τις γιορτές του Δωδεκαημέρου, την Αποκριά, το Πάσχα, του Αγίου Ιωάννη, του Αγίου Γεωργίου, της Παναγίας και του Σταυρού. Ξεκίνησαν στην Αρχαία Ελλάδα, πήραν το όνομα τους στην Ρώμη και εκχριστιανίστηκαν στο Βυζάντιο. Έτσι έφτασαν σε εμάς τα κάλαντα, που αποτελούν σύνθετη ελληνική λέξη εκ των καλός+ανδαίω (=ανάπτω) και σημαίνουν την νουμηνία, την νέα σελήνη. Άλλη άποψη, κατά την γνώμη μου, απομακρυσμένης πιθανότητος, είναι εκ του καλέω-ώ, που είχε να κάνει με τα έθιμα των καλεσμάτων του "παγανιστικού" δωδεκαημέρου και που γίνονταν με τραγούδια (καλέσματα-κάλαντα) στις γειτονιές.

Κατά την διάρκεια του Δωδεκαημέρου πανελλήνιος είναι ο στολισμός της αγοράς, οι ευωχίες, το κυνήγι της τύχης δια τυχερών παιχνιδιών, που γι’ αυτούς που κερδίζουν προοιωνίζουν ευτυχές το νέο έτος, ενώ το αντίθετο συμβαίνει για τους άτυχους, τα παινέματα και καμιά φορά τα σκωπτικά τραγούδια, που τα τραγουδούν παιδιά αλλά και ενήλικες περιερχόμενοι τα σπίτια, τα αμοιβαία δώρα, η κατά τόπους παρατήρηση των ημερών, από την οποία προμαντεύουν τις ατμοσφαιρικές μεταβολές ολόκληρου του έτους και το κυριότερο οι μεταμφιέσεις.

Οι μεταμφιέσεις ήταν το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα των Βυζαντινών Καλανδών, πράγμα που πολεμήθηκε ιδιαίτερα από τους Πατέρες της εκκλησίας σαν ειδωλολατρικό έθιμο. Στα τέλη μάλιστα του 7ου μ.Χ. αιώνα, η ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδος δεν διστάζει να αφορίσει τους συμμετέχοντες σ’ αυτές τις «διαβολικές» τελετές, οι οποίες όμως, σε πείσμα των απαγορεύσεων και των εκκλησιαστικών αφορισμών, επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας.

Από παλιότερες μαρτυρίες διδασκόμαστε ότι κατά την εορτή των Καλανδών ένοπλοι στρατιώτες, επιβαίνοντες σε άρμα, διακωμωδούσαν τους άρχοντες, φορούσαν γυναικείες εσθήτες και «έργα γυναικών υπεκρίνοντο, πολλά ποιούντες προς γέλωτα», έκαναν τάχα πως έγνεθαν σε ρόκα και άλλαζαν την φωνή τους σε γυναικεία. Οι μεταμφιέσεις αυτές εισήχθησαν στις γιορτές του Δωδεκαημέρου από την ελληνική λατρεία. Αλλά και γενικότερα σ’ όλες σχεδόν τις διονυσιακές γιορτές οι μεταμφιέσεις αποτελούσαν σπουδαίο στοιχείο, πράγμα που βλέπουμε να τηρείται μέχρι σήμερα στα ραγκοτσάρια (έθιμα της Δυτικής Μακεδονίας, που λαμβάνουν χώρα το τριήμερο των Φώτων).

Και τελευταία άφησα την τροφή του στομάχου, την άμοιρη γαλοπούλα, που «κοσμεί» το γιορτινό μας τραπέζι, ως έθιμο των Αμερικανών. Πρόκειται για αντιδάνειο εκ της λατινικής (gallus = αλέκτωρ και gallina =όρνιθα). Η ελληνική της ρίζα είναι εκ του κάλλαιον (=το λειρί και τα ουραία φτερά του αλέκτωρος). Κάλλεα ονομάζονται γενικώς τα φτερά του κόκκορα, εκ του κάλαϊς (=πρασινοκυανός πολύτιμος λίθος). Αντιδάνειο εκ της ίδιας ρίζας είναι επίσης το γαλόνι (το σειρήτι δηλαδή, με τα πολλά χρώματα).

Καλές γιορτές σε όλους…

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας