Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ φ.1769

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 71

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Μια λέξη που μας διέφυγε τόσον καιρό να ετυμολογήσουμε είναι η λέξη ειδικός , αυτό το …σπάνιο είδος, που όμως …αφθονεί στις μέρες μας. Μια υπερπληθώρα από δαύτους παρελάζει καθημερινώς και αδιαλείπτως από τους δέκτες μας και μας τρομοκρατεί με την δεδομένη …σοφία τους. Υπέθεσα πως το φαινόμενο θα ήταν παροδικό αλλά μπα.., ήρθε για να μείνει.

Φαίνεται, λοιπόν, πως η ρίζα της είναι το ρήμα δά-ω , με θέμα δα- , που σημαίνει κάνω κάποιον να μάθει, πληροφορώ, ερμηνεύω. Εξ αυτής της ρίζας έχουν προκύψει κάποια πολύ σπουδαία ρήματα, όπως το δαίω (με διπλή σημασία: α) διαιρώ, χωρίζω, μοιράζω β) κάνω κάτι να καίει, ανάβω φωτιά, πράγμα που απαιτούσε επιδεξιότητα κατά τους αρχαίους χρόνους), το δι-δά-σκω (=φανερώνω, όπως η φωτιά- δα-ΐς , που φωτίζει και φανερώνει τα πράγματα) και τα επίσης σπουδαία παράγωγα δα-ήμων (=έμπειρος, ο κατάλληλος για δίκαιη μοιρασιά ή για άναμμα της φωτιάς) αλλά και δαί-μων (=αυτός που διαμοιράζει τις τύχες). Υπήρχε όμως ένα ρήμα, που δεν βρίσκεται σε χρήση, το εί-δω (=θεωρώ, διακρίνω, βλέπω, παρατηρώ, γνωρίζω, εξετάζω), το οποίο στον αόριστο κάνει εί-δον και στον παρακείμενο οί-δα (=γνωρίζω, παρατηρώ), τύπος που πλέον πήρε χρήση ενεστώτα. Δα-ήμων , λοιπόν, ει-δή-μων και ειδικός είναι αυτός που γνωρίζει καλά, ο έμπειρος, ο κατέχων την γνώση. Για τους σύγχρονους «ειδικούς» δεν παίρνω και όρκο.

Από την αρχή της πανδημίας έχουν γίνει άπειρες συζητήσεις περί του δικαιώματος της αυτοδιάθεσής μας, να αποφασίζουμε εμείς δηλαδή για τον εαυτό μας, και πόσο το κράτος, με κάποιο εύσχημο «πρόσχημα» μπορεί να μας το καταργήσει. Η λέξη προς ετυμολόγηση είναι το δικαίωμα . Η ρίζα του είναι το ρήμα δείκνυμι (=φανερώνω, εξηγούμαι, αποδεικνύω, καταγγέλλω, φωτίζω, φέρνω στο φως) και τα εξ αυτού επίσης ρήματα, με θέμα τους αυτό του παρακειμένου ( δεί - δεκ - το ), δέκ-ομαι και δέχ-ομαι (=λαμβάνω, χαιρετίζω, αποδέχομαι, περιμένω, με κ>χ). Παράγωγα τώρα του δέκομαι είναι η δίκη και η δικαία (=το ορθό, το σωστό, η καλή συνήθεια, η αρμονία, η κρίση, η απόφαση, η ποινή, η ικανοποίηση, με ει>ι ). Εκ της δίκης το ρήμα δικαιόω-ώ , το γνωστό μας δικαιώνω της νεοελληνικής και φυσικά το ζητούμενο, το δικαίωμα .

Υπήρχανε παληά στον τόπο μου κάτι πολύχρωμα και πανέμορφα πουλιά, που ήταν χάρμα οφθαλμών μεν αλλά απολύτως ενοχλητικά, όταν αποφάσιζαν να εκβάλλουν την διαπεραστική στριγγιά κραυγή τους. Τα παγώνια . Η πορεία του ονόματός τους απολύτως ενδιαφέρουσα. Πρόκειται για το ρήμα τανύω , με ρίζα ταF->ταν- , που ουσιαστικά αποτελεί ηχομιμητική λέξη και προσδιορίζει τον ήχο που κάνει η χορδή του τόξου, όταν αυτή τεντώνεται και εξαπολύεται το βέλος. Άρα η σημασία του είναι τεντώνω την χορδή, την θέτω σε σφοδρή κίνηση, επιτείνω. Εκ του ρήματος αυτού έχει δημιουργηθεί το επίθετο ταναός , που σημαίνει τον τεντωμένο, τον μακρύ, τον ψηλό, τον φουσκωμένο (χοντρό). Ο ταναός έγινε ταώς (αυτός που τεντώνει, που φουσκώνει, που ανοίγει τα φτερά του), το γνωστό μας παγώνι, που κι αυτό έχει προέλθει από την ίδια ρίζα, μετά τις γραμματικές μεταπλάσεις. Ταναός>ταώς>παώς ( τ>π ) και παών(ι)>παγών(ι). Στα λατινικά είναι pavo , στα γαλλικά paon , στα ιταλικά pavone , στα ισπανικά pavón , στα αγγλικά peacock και στα γερμανικά Pfau . Το πανέμορφο πουλί, δηλαδή, που ανοίγει με χάρη και καμάρι τα πολύχρωμα φτερά του. Ακριβώς το …ίδιο με το γνωστό μπογιατισμένο και σοβατισμένο «ειδικό» τηλεσούργελο, με την στριγγιά φωνή.

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας