Η μαγεία της ετυμολογίας Φ.1772

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 74

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Αυτό το φύλλο, αγαπητοί μου αναγνώστες, θα είναι …ελαφρώς ετυμολογικό και συνάμα εορταστικό, εν όψει Χριστουγέννων.

Ας δούμε αν υπήρχαν κάλαντα στην αρχαία εποχή αλλά και πόθεν έλκει την καταγωγή του το έλατο που στολίζουμε.

Η συνήθεια να ψάλλονται τα κάλαντα, παραμονές μεγάλων εορτών δεν είναι τωρινή. Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι είχαν γεμίσει την ζωή τους με κάθε δραστηριότητα και κυρίως με κάθε ομορφιά, που απέπνεε από την αγάπη και την λατρεία που επεδείκνυαν στην ζωοδότρα φύση. Έτσι, λοιπόν, και σήμερα και παληά, προάγγελοι της καλής χρονιάς είναι τα παιδιά που λένε τα κάλαντα.

Τα αρχαιότερα κάλαντα που έχουν σωθεί είναι αυτά που έψαλλε ο ίδιος ο Όμηρος. Στο Λεξικό Σουΐδα υπάρχουν πολλές πληροφορίες, που μιλάνε για τον διάσημο ποιητή της αρχαιότητος πώς πέρναγε τους χειμώνες του στην Σάμο. «Ο αυτός παραχειμάζων εν Σάμω και προσπορευόμενος προς τας οικίας τών επιφανεστάτων, ελάμβανέ τι, αείδων τα έπεα ταύτα, α καλείται Ειρεσιώνη, ωδήγου δε αυτόν και συμπαρήσαν αεί των παίδων τινές των εγχωρίων» (σ.σ. γιατί ο ίδιος ήταν τυφλός). Ανατρέχοντας στο ίδιο λεξικό και στο λήμμα Ειρεσιώνη διαβάζουμε: «Ειρεσιώνη, θαλλός ελαίας, εστεμμένος ερίοις και προσκρεμαμένους έχων παντοδαπούς των εκ της γης καρπών… ειρεσιώνη δε θαλλός (σ.σ. κλωνάρι) ελαίας ή δάφνης, εξ ερίων πεπλεγμένος, έχων άρτον εξηρτημένον και κοτύλην… και σύκα και πάντα ταγαθά. Ταύτην δε προ των οικημάτων ετίθεσαν, και κατ’ έτος αυτήν ήλλαττον (την άλλαζαν) … ειρεσιώνη κλάδος ην ελαίας ερίοις πεπλεγμένος, εξήρτετο δε αυτού τα ωραία πάντα. Ίστασαν δε αυτήν προ των θυρών κατά παλαιόν χρησμόν. Οι μεν γαρ φασιν ως λοιμού πάσαν την γην κατασχόντος ο θεός είπε προηρόσια τη Δηοί υπέρ πάντων θύσαι θυσίαν Αθηναίους· … κατά τι δε χαριστήριον προς αποτροπήν λοιμού ταύτην εποίουν την ανάρτησιν. Ειρεσιώνη δε λέγεται δια τα έρια» . Η ειρεσιώνη , δηλαδή, ήταν ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης, που το είχαν στολισμένο με κάθε λογής αποξηραμένους καρπούς της γης και γύρω-γύρω το είχαν τυλίξει με μαλλί ( έριον ). Άλλες πληροφορίες λένε πως η ειρεσιώνη ήταν μιας μορφής θυσία, για να αποτραπεί κάποιος λοιμός ή «αφορία» της γης, όπως χαρακτηριστικά παρατίθεται στο κείμενο, ως αντίθετο της «ευφορίας» . Η ειρεσιώνη επίσης σηματοδοτούσε την έναρξη της καρποφορίας τής γης.

Αν παρατηρήσουμε το τι περίπου έλεγε ο Όμηρος στην Σάμο με την δική του ειρεσιώνη και το τι λένε τα παραδοσιακά ελληνικά κάλαντα θα βρούμε μεγάλες ομοιότητες. Σε ελεύθερη μετάφραση αυτά του Ομήρου:

Στ’ αρχοντικό εμπήκαμε μεγάλου νοικοκύρη,

με λόγο που ’χει πέραση και μ’ αγαθά περίσσια.

Ανοίξτε πόρτες διάπλατα να μπουν μεγάλα πλούτη,

μαζί κι η θαλερή χαρά κι η βλογημένη ειρήνη.

Γιομάτοι νάν’ οι πίθοι σας, πολλά τα ζυμωτά σας,

κι ο κριθαρένιος ο χυλός με το πολύ σουσάμι.

Νύφη για το μοναχογιό να κάτσει τραγουδώντας

στ’ αμάξι που το σέρνουνε τα δυνατά μουλάρια,

να ’ρθεί σ’ αυτό το σπιτικό να ’φαίνει τα προικιά της.

Κάθε χρονιά θε να ’ρχομαι κι εγώ σαν χελιδόνι.

Μα φέρε γρήγορα λοιπόν ό,τι είναι να μας δώσεις,

γιατί αλλιώς θα φύγουμε, δεν θα ξημερωθούμε».

Ανατρέχοντας στα δικά μας παραδοσιακά κάλαντα ανιχνεύουμε περίπου τις ίδιες ευχές, τα ίδια παινέματα, για αυγάτισμα αγαθών, για μακροημέρευση, γενικώς για καλό μέσα στο σπιτικό. «Αφέντη μου πεντάφεντε, πέντε φορές αφέντη, … όσ’ άστρα έχει ο ουρανός και φύλλ’ από τα δέντρα, τόσα καλά να δώσ’ ο Θιός, ιδώ που τραγουδάμι…» . 

Πολλές και καλές είναι επίσης οι ευχές που δίνονται στην κυρά του σπιτιού: «Κυρά καμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα … κυρά λιγνή, κυρά ψηλή, κυρά γαϊτανοφρύδα, κυρά μου όντα στολίζεσαι να πας την εκκλησιά σου, βάνεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη και τον καθάριο αυγερινό τον βάνεις δαχτυλίδι…» .

Και κάτι τελευταίο: Είναι προφανές πως η ειρεσιώνη είναι η ρίζα τού εθίμου τού στολισμού τού χριστουγεννιάτικου δέντρου. Σίγουρα πάντως δεν είναι η Γερμανία, μιας και εκεί δεν ευδοκιμούν οι καρποί που ήταν κρεμασμένοι στην ειρεσιώνη, ομοιώματα των οποίων κρεμάμε ακόμα και σήμερα με την μορφή μπάλας.

Καλά Χριστούγεννα σε όλους σας…

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας