Δημοκρατία - ο μεταλλαγμένος θεσμός των Ελλήνων Φ.1778

Δημοκρατία - ο μεταλλαγμένος θεσμός των Ελλήνων

  

Γράφει ο Κώστας Τζαναβάρας*

ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΑΝ έπεισα, κι αν ναι πόσους, στη σκέψη ότι το πιό επίκαιρο ομηρικό μήνυμα, και πολύτιμο για εμάς, συμπυκνώνεται στη λέξη «μήτις». Αιτιολόγησα τη μετάφρασή της ως «μελέτη». Και, περιφραστικά, ως κάτι «ανάμεσα στην ενατένιση και τη δράση», ως ένα «ενδιάμεσο μεταξύ θεωρίας και πράξης, μεταξύ λόγων και έργων».

Ως την «εγκεφαλική δραστηριότητα που προετοιμάζει δράση».

Για περισσότερα: «Μήτις -η παραγνωρισμένη αρετή των Ελλήνων» (Φ.τ.Κ. φ.1777/3.2.22).

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΗ, δεν θέλησα να γράψω ένα αντίστοιχο άρθρο με τίτλο κάτι σαν «Μήνις -η πασίγνωστη τραγωδία των Ελλήνων». Όχι μόνον γιατί η μήνις είναι πιό προσιτή ως λέξη και έννοια σήμερα. Περισσότερο είναι γιατί το σαράκι της φυλής μας δεν χρειάζεται κάτι παραπάνω από απλή ανάγνωση για να αναγνωρίσει κανείς ότι οι γνωστές συμπεριφορές διατηρούνται 2.800 χρόνια μετά.

Και ουδέποτε έλειψαν ενδιαμέσως...

ΟΙ ΔΥΟ ΛΕΞΕΙΣ ΜΑΖΙ, αποδίδουν το νόημα του εδώ προτεινόμενου Νέου Ομηρισμού. Η εξ αρχής επανεξέταση του Πολιτισμού μας, των αξιών μας, δεν μπορεί παρά να έχει πρώτιστο αντικείμενο την μήνιν, την κύρια αιτία της φθοράς των αξιών μας. Και δεν μπορεί παρά να έχει εργαλείο την μήτιν, τη μελέτη.

ΠΑΡΕΛΕΙΨΑ, όμως, να αναφερθώ στο θέμα που στα αγγλικά λέγεται «out of the box thinking» -σκέψη έξω από τα όρια, αποδίδεται συνήθως. Η μήτις των Ελλήνων, δηλαδή, οδηγεί συχνά σε λύσεις που εκπλήσσουν με την ευρηματικότητά τους. Ο ομηρικός Οδυσσέας, πραγματικά οργιάζει με τις εμπνεύσεις του.

Έξω από τα σημερινά όρια, λοιπόν, χρειάζεται να σκεφθούμε στο καίριο θέμα του πολιτεύματος, μαζί και το μείζον θέμα του διαλόγου. Και δεν είναι μόνον θέμα κυβέρνησης και κοινοβουλίου. Ενυπάρχει στα πάντα στην κοινωνία μας.

Κάπως έτσι, σκεπτόμενος ομηριστί, βλέπω ότι έχουμε δύο μορφές δημοκρατίας: μηνιοκρατία και μητιοκρατία. Αλλά πρώτα χρειάζεται να σκεφθούμε, κάπως περισσότερο από το κοινότυπο, τί είναι δημοκρατία.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ, αξίζει να προσέξουμε ότι -ελληνιστί!- δήμος είναι το σύνολο των πολιτών. Σημαίνει τη συνέλευση, τη φυσική παρουσία όλων των πολιτών σε ένα καθιερωμένο χώρο. Εκεί, δημοσίως, ενημερώνονται και αποφασίζουν. Αποφασίζουν το ΤΙ θα γίνει, την ουσία.

Αυτό ακριβώς, ισχυρίζομαι, είναι το διαχρονικό χαρακτηριστικό των κοινών των Ελλήνων.

Η λέξη δημοκρατία γεννήθηκε στην κλασική Αθήνα. Η ίδια η δημοκρατία, ως θεσμός, υπάρχει ήδη στους ομηρικούς χρόνους, και εμφανώς προϋπήρχε.

ΥΠΟ ΑΥΤΟ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΝΟΗΜΑ του όρου, που στοιχειοθετήθηκε και ετυμολογικά, μορφές δημοκρατίας υπήρξαν στον τόπο μας κατά καιρούς:

- οι ομηρικές συνάξεις, - η σπαρτιατική Απέλλα, - η αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου, - η βυζαντινή Κοσμόπολις, και - ο κοινοτισμός στα χρόνια της τουρκοκρατίας.

Ο κοινοτισμός επέζησε μέχρι τις μέρες μας, αλλά υποβαθμίσθηκε λόγω και της μεγέθυνσης των δήμων. Περιθωριοποιήθηκαν οι δημόσιες συναθροίσεις πολιτών και ελαχιστοποιήθηκε ο ρόλος τους.

ΜΑΣ ΜΠΕΡΔΕΥΕΙ, ίσως, το «παρακάτω» της δημοκρατίας. Το ΠΟΙΟΣ θα εκτελέσει το ΤΙ που αποφάσισαν δημοσίως οι πολίτες -ο δήμος. Μας μπερδεύει, και ο συναφής έλεγχος του ΑΝ και ΠΩΣ εκτελέσθηκε η κοινή απόφαση. Σε αυτά τα καίρια θέματα, υπάρχει μεγάλη ποικιλία στις κατά καιρούς μορφές δημοκρατίας μας.

Θα πρέπει να αποφύγουμε, φρονώ, να βάλουμε το ΠΟΙΟΣ πάνω από το ΤΙ. Δεν μπορεί π.χ. να λέμε βασιλεία το πολίτευμα της Σπάρτης, επειδή τις αποφάσεις της Απέλλας αναλάμβαναν αυτοδικαίως να τις εκτελέσουν οι δύο βασιλείς της.

Επίσης, θα πρέπει να αποφύγουμε την προκατάληψη στο καίριο θέμα του δικαιώματος λόγου.

ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΑΠΕΛΛΑ, δεν μιλούσε οιοσδήποτε.

Εισηγούνταν οι «έφοροι». Διακεκριμένοι πολίτες, εκλεγόμενοι με κριτήρια κύρους. Κατόπιν μιλούσαν οι δύο βασιλείς, και οι γέροντες. Κι ακολουθούσε ψηφοφορία διά βοής.

Κατά το πνεύμα του εμπνευστή του πολιτεύματος Λυκούργου, το κύρος των εφόρων εγγυόταν την επιμελημένη έκφραση της λαϊκής βούλησης. Προφανώς, έπαιρναν γνώμες πριν διαμορφώσουν την εισήγησή τους.

ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ, αντιθέτως, είχαν δικαίωμα λόγου όλοι οι πολίτες.

Αιώνες αργότερα, ο Αριστοτέλης θα δώσει το όνομα «εριστική διαλεκτική» στην τέχνη να κερδίζει κανείς σε μία λογομαχία, έχει δεν έχει δίκιο. Στην Αθήνα, έφθασε σε ακραίες υπερβολές. Δημαγωγοί κέρδιζαν εύκολα συμπάθειες και ψήφους. Κατά τον Πλάτωνα, επικρατούσαν συχνά «αυτοσχεδιάζοντες και μη επιστάμενοι», δηλαδή προχειρολόγοι. Κατά τον ίδιο, η δημοκρατία κατέληξε «πόλεως νόσημα».

Η αιτία πρόδηλη: Αυτή η άκριτη και αφύσικη ισότητα λόγου, πολύ απλά, δεν είχε τρόπο να στερήσει το λόγο σε αναιδείς. Δεν είχε άμυνα στη δημαγωγία.

ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΔΟΥΜΕ το θέμα υπό το πνεύμα της Αριστοτελικής μεσότητας. Η Σπάρτη είχε έλλειψη δικαιωμάτων λόγου, ενώ η Αθήνα είχε αντίστοιχη υπερβολή. Τα αποτελέσματα γνωστά. Η Αθήνα ηττήθηκε, η Σπάρτη παρήκμασε.

Η σύγχρονη Ελβετία, έκανε κάτι μέσο. Ακολούθησε το υπόδειγμα της Σπάρτης, αλλά το ενίσχυσε με αθηναϊκά στοιχεία. Εμείς, στους ενδιαφέροντες καιρούς που ζούμε, έχουμε την ευκαιρία να σκεφθούμε κάτι εφικτό στην Ελλάδα αλλά και ακόμη καλύτερο.

Προσωπικά, έχω προτείνει δημοσίως αριστοδημοκρατία, και σε διαδικτυακό περιβάλλον (web). Αλλά δεν είναι εδώ το θέμα μας.

ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΟΜΗΡΟ, όλα αυτά μπορούμε να τα διακρίνουμε ανάγλυφα.

Υπάρχει μεγάλος και ποικίλος αριθμός συνάξεων -ομηριστί: αγορή. Έχουμε συνάξεις των Αχαιών, των Τρώων, των θεών, των μνηστήρων της Πηνελόπης, των Ιθακησίων, της αριστοκρατίας των Φαιάκων -ίσως κι άλλων.

Οι εκάστοτε πρωταγωνιστές συνάξεων, μεταχειρίζονται διάφορα μέσα για να κερδίσουν το ακροατήριο. Δίνεται ποικιλία περιπτώσεων δημόσιων διαλόγων και λογομαχιών. Η εριστική διαλεκτική είναι ήδη παρούσα. Στο διασημότερο «ομηρικό καβγά», λ.χ., μεταξύ του στρατηλάτη Αγαμέμνονα και του πρωτοπολεμιστή Αχιλλέα, η μεσολαβητική παρέμβαση του σοφού Νέστορα θα λήξει κόντρα στο δίκιο. Χάνει το δίκιο του ο Αχιλλέας, επειδή απλώς βρίζει.

Αντίστοιχη ποικιλία, υπάρχει και στον τρόπο λήψης αποφάσεων.

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΟΜΗΡΟ, λοιπόν, έχουμε ανάγλυφες παραστάσεις δημοκρατικής λειτουργίας. Αναδεικνύονται, στα μάτια του προσεκτικού αναγνώστη, τόσο τα προτερήματα, όσο και τα ελαττώματα του θεσμού.

Ο Εθνικός μας Ποιητής, έχει άποψη για το μυστικό της δημοκρατίας. Είναι στη «μία πολιτεία» του, την ευδαίμονα. Με τους γάμους, τους χορούς και τα τραγούδια. Κι όταν τύχει κι ανάψει καβγάς (νείκος), η κοινωνία έχει ένα απλό κριτήριο για τη δίκαια κρίση που θα αποδεχθεί.

«Κι ήταν στη μέση εκεί δυο τάλαντα χρυσάφι απιθωμένο,/ όποιος απ΄ όλους φρονιμότερα μιλούσε να το πάρει.» Και βάζει το θεό Ήφαιστο, το κακοποιημένο παιδί του Δία και της Ήρας, να το σκαλίζει περίφημα στην ασπίδα του τραγικά μητροπροστατευμένου Αχιλλέα (Σ508)...

ΣΤΗΝ ΜΗΝΙΟΚΡΑΤΙΑ ΠΟΥ ΖΟΥΜΕ, όλα αυτά φαίνονται ακατανόητα και ανέφικτα.

Στην ομηρική «ετέρην πόλιν « που ζούμε, χωρίς το μυστικό δηλαδή, υπάρχει διαρκής διχογνωμία. Καβγάδες, φονικά. Διχόνοια. Δυστυχία.

Είναι τέτοιος ο εγκλωβισμός, ώστε μας είναι απαραίτητο ακόμη και να διευκρινισθεί ότι στον ως άνω θεσμό ανταμείβεται όχι ο φρονιμότερος αλλά αυτός που μίλησε φρονιμότερα. Τουτέστιν: Η αριστεία που προωθείται δεν έχει σχέση με προκαταλήψεις και τυπικά προσόντα.

Στο θεσμό της ανταμοιβής του «ιθύντατα είποι», προφανώς, ενυπάρχει η επιλογή της κοινωνίας για τη δικαιοσύνη. Ενυπάρχει καλή προαίρεση.

ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΦΘΑΣΑΜΕ πια, όμως, το δίλημμά μας διατυπώνεται απλά: μηνιοκρατία ή μητιοκρατία; Κι αν αφήσουμε τις δικαιολογίες στην πάντα, μπορούμε να ξεκινήσουμε εδώ και τώρα. Διμηνιό 2022 5 Φεβρουαρίου 

* Ο Κώστας Τζαναβάρας Α.Τ.Μ. – Ε.Μ.Π., σύμβουλος μηχανικός και μελετητής δημοσίων έργων, πάροχος γενικών τεχνικών και επιστημονικών συμβουλών, συγγραφέας 

ktzanavaras@otenet.gr.