Η μαγεία της ετυμολογίας φ.1790

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 82

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Διάγουμε, αγαπητοί μου αναγνώστες, τις δύο τελευταίες εβδομάδες της περιόδου των Απόκρεω και είπα να …αλλεγρίσουμε λιγάκι από την ζοφερή πραγματικότητα, με τις τόσες παγκόσμιες και εγχώριες ανατροπές σε καθημερινή βάση. Τούτη και την ερχόμενη εβδομάδα, θα σας δώσω ετυμολογίες λέξεων, που ακούμε ή χρησιμοποιούμε την συγκεκριμένη περίοδο.

Και να ξεκινήσουμε από το ρήμα αλλεγρίζω ή αλλεγράρω , με παράγωγα το αλλέγκρο και την αλλεγρία . Αντιδάνειο, όπως αντιλαμβάνεστε, εκ της ιταλικής. Allegro σημαίνει ζωηρός, εύθυμος. Για να ’ναι όμως αντιδάνειο σημαίνει πως η ρίζα του ευρίσκεται στην ελληνική, σε λέξη που μάλλον δεν φαντάζεστε. Πρόκειται για τον αλεκτορίδα ( αλεκτορίς-ίδος ), τον ζωηρό κόκκορα. Οι Λατίνοι είπαν τον γοργό, τον εύθυμο alacer ή alecris . Οι Γάλλοι allegre ( allegresse την ευθυμία), οι Ιταλοί και οι Γερμανοί allegro ( allegrezza οι Ιταλοί την ευθυμία) και οι Ισπανοί alegre ( alegria την ευθυμία). Να χαρούμε λίγο, δηλαδή, να ευθυμήσουμε, έστω και για όσο διαρκούν οι Απόκριες.

Οι Απόκριες όμως από πού προέρχονται; Από την αποχή από το κρέας: Από+κρέας . Το κρέας όμως προέρχεται εκ του ηχομιμητικού ρήματος χραύω , χράω , γράω>κράω (=τρώγω), με συνεχείς εναλλαγές των χειλικών κ,γ,χ και με α>ε , που θα πει ξύνω, πληγώνω ελαφρώς. Φέρτε στο μυαλό σας τον τρόπο που έρχεται το κρέας στο πιάτο μας και θα καταλάβετε την λογική του ρήματος.

Χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής είναι η χαρά, το ξεφάντωμα, ο ξέφρενος χορός, η οινοποσία και κυρίως οι μεταμφιέσεις, συνήθεια που μας έρχεται από τις αρχαιοελληνικές διονυσιακές τελετές και τις δύο μεγάλες καλλιτεχνικές δημιουργίες της αρχαϊκής εποχής, την τραγωδία και την κωμωδία . Η πιο γνωστή Διονυσιακή εορτή ήταν τα Ανθεστήρια , που πραγματοποιούνταν για τρεις ημέρες στην Αθήνα κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα , δηλαδή τέλη Φεβρουαρίου με αρχές Μαρτίου και σηματοδοτούσαν την αναγέννηση της φύσης, με το λουλούδισμά της, την επανέναρξη του κύκλου της ζωής, με την γονιμοποίηση των πάντων, προκειμένου να καρπίσουν αργότερα. Απ’ αυτήν την διαδικασία δεν εξαιρείτο ο άνθρωπος. Μάλιστα, σ’ αυτές τις γιορτές χαράς και ερωτικού παιχνιδιού, οι άνδρες εμιμούντο την …ικανότητα των τράγων (των μοναδικών αρσενικών του κοπαδιού) να γονιμοποιούν όλα τα θηλυκά κατ’ αποκλειστικότητα. Προς τούτο, φορούσαν προβιές τράγων και έφεραν και υπερμεγέθεις φαλλούς. Ο φαλλός είναι παράγωγο της λέξεως φάος-φως και του ρήματος φαίνω . Φαν-λός>φαλλός , και ονομάστηκε έτσι γιατί είναι λείος, φωτεινός ( φαλ-ακρός είναι αυτός του οποίου τα άκρα φαίνονται, λάμπουν, άρα δεν έχει τρίχες), όπως ακριβώς και το ανδρικό αιδιοίο. Κατά τις διονυσιακές γιορτές, ομοίωμά του εφέρετο μετά λαμπάδων και περιεφέρετο εν πομπή. Από την συνήθεια αυτή πήρε το όνομά της η τραγωδία ( τράγος+άδω = το άσμα του τράγου). Η κωμωδία είναι κι αυτή σύνθετη λέξη, εκ του κώμου+άδω , όπου κώμος η ευωχούμενη παρέα μεταμφιεσμένων, που περιέρχονταν την νύχτα τις γειτονιές, τραγουδώντας, κρατώντας λαμπάδες, θορυβώδη όργανα, πειράζοντας όποιον εύρισκαν μπροστά τους. Κατάλοιπο αυτής της συνήθειας διασώζεται μέχρι τις μέρες μας, την περίοδο των Απόκρεω, σε πολλά μέρη της πατρίδος μας. Συνδύαζαν, λοιπόν, την γιορτή προς τιμήν της ομορφιάς και της καρποφορίας της Γης, άνοιγαν τα νέα γιοματάρια και γεύονταν κάθε είδους ευχαρίστηση.

Η Τσικνοπέμπτη , η ημέρα που θα διαβάζετε το σημείωμά μου, ονομάστηκε έτσι από την συνήθεια να ψήνεται κρέας με λίπος. Όταν δε ο λιπαρός ατμός πέφτει στην φωτιά δημιουργεί την χαρακτηριστική εκείνη μυρωδιά, την τσίκνα. Η τσίκνα έχει προέλθει από αντιμετάθεση της λέξεως κνίσα ( κνίσα >σίκνα >τσίκνα ) κι αυτή εκ της άχνης (επιτ. α + χνόος =χνούδι), που σημαίνει κάθε ελαφρό και λεπτό πράγμα, που ανεβαίνει στην επιφάνεια.

Καλή Τσικνοπέμπτη σε όλους σας. Την ερχόμενη εβδομάδα η συνέχεια επίκαιρων λέξεων.

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας