Η μαγεία της ετυμολογίας Φ.1781

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 83

Γράφει ο Χρήστος 

Βλαχογιάννης Καθηγητής Μουσικής

Δεύτερο μέρος για τις Απόκριες, στην σκιά των όσων απίστευτων συμβαίνουν στην Ουκρανία, από αμφοτέρους τους παγκοσμίους «ειρηνοποιούς».

Η τελευταία Κυριακή της Αποκριάς λέγεται και «της Τυρινής ή Τυροφάγου ή Τρανή Αποκριά» , προφανώς εκ της επιτρεπομένης και επιβαλλομένης καταναλώσεως τυριού. Το τυρί προέρχεται εκ του ρήματος τυρόω ή τυρέω ή τυρεύω , που θα πει πήζω γάλα για να παραχθεί το τυρί. Η ρίζα του ρήματος όμως είναι εξ ενός άλλου, του τυρβάζω , που έχει προκύψει εκ των συνθετικών ταράσσω+βαίνω (βάζω, βάσις), με α>υ , που σημαίνει ανακινώ, ταράσσω, ευθυμώ, ασχολούμαι, φροντίζω, διασκεδάζω.

Ένα άλλο …αποκριάτικο παράγωγο του ιδίου ρήματος είναι και ο Σάτυρος , ο σύντροφος του Βάκχου ( τυρβαστής ), που προέρχεται εκ του επιτατικού ζα (με ζ>σ ) + τυρβάζω και σημαίνει τον λάγνο, τον ασελγή. Θυμηθείτε πώς εικονίζονται οι Σάτυροι στις Διονυσιακές γιορτές, στο όμορφο αυτό ερωτικό παιχνίδι!! Με υπερμεγέθεις και υπό στύσιν φαλλούς, δείγμα ασφαλών …προσόντων και «σίγουρης» γονιμότητος και πάντοτε με προσωπείο (μάσκα), για να έχει και η ανωνυμία την γοητεία της.

Τα Ανθεστήρια , εκτός από γιορτή των λουλουδιών, ήταν και η πιο σημαντική γιορτή των νεκρών, όχι μόνο επειδή είχε αναδυθεί από τον Άδη ο Διόνυσος, αλλά και επειδή η Μητέρα Γη, μαζί με τους καρπούς που προσέφερε, αγκάλιαζε στους κόλπους της και τους νεκρούς. Συνδύαζαν, λοιπόν, την γιορτή προς τιμήν της ομορφιάς και της καρποφορίας της Γης, άνοιγαν τα νέα γιοματάρια και γεύονταν κάθε είδους ευχαρίστηση, χαιρετώντας με αυτόν τον τρόπο και τους νεκρούς τους. Το έθιμο αυτό συνέχισε και συνεχίζει ακόμη η χριστιανική θρησκεία, με τα δύο τελευταία Σάββατα, τα λεγόμενα Ψυχοσάββατα , κατά τα οποία ψάλλονται μνημόσυνα, για την ανάπαυση των ψυχών των τεθνεώτων. Το συνηθισμένο έθιμο των μνημοσύνων είναι να μοιράζονται κόλλυβα , ένα μίγμα δημητριακών και οπωρών. Η λέξη παράγεται εκ του ρήματος κολλάω κι αυτό με την σειρά του εκ του κοινός + άρω . Κοιν-άρω> κονράω (με αντιμετάθεση αρ>ρα ) >κολλάω (με νρ>λλ ), που σημαίνει συνάπτω, συναρμόζω, προσαρμόζω, κολλάω, με την σημερινή του έννοια. Τα κόλλυβα , δηλαδή, είναι το προϊόν της ενώσεως των στοιχείων που προανέφερα.

Η εβδομάδα αυτή που διανύουμε λέγεται και «της Μακαρονούς» , από τα φαγητά που προσφέρονται στα επιμνημόσυνα δείπνα ή μακαριές , που είναι τα μακαρόνια . Όπως ίσως έχετε προσέξει στις επιμνημόσυνες ακολουθίες, επαναλαμβάνονται συχνά οι λέξεις μακαρία (η οδός…) και αιωνία (η μνήμη…). Από την ένωση, λοιπόν, των λέξεων μάκαρ ( μακρός+άρω ) και αιών-ιος (αθροιστικό α + εών =μετοχή του ειμί , ο χρόνος της ζωής κάποιου, οριζόμενος και χαρακτηριζόμενος) προήλθαν τα μακαρόνια .

Τα κόλλυβα, τα μακαρόνια, τα τυριά, αποτελούν γενικώς φαγητά. Εδώ έχουμε να κάνουμε με απλές και καθημερινές λέξεις, που όμως μεταφέρουν μέσα τους αρχέγονες εννοιολογικές σημασίες. Το φαγητό είναι παράγωγο του ηχομιμητικού ρήματος τρώγω , εκ του θέματος του αορίστου έ-φαγ-ον , που όμως δεν σχετίζεται με το γραμματικό του θέμα. Όλα αυτά παράγονται από την ιερά φηγόν ή φαγόν του Διός, την ιερή βελανιδιά με τα εδώδιμα βελανίδια, που αποτελούσαν τους καρπούς, με τους οποίους ετρέφοντο οι πρώτοι άνθρωποι. Ιερά φαγήσια ονομάζονταν τα ιερά δείπνα, προς τιμήν του Διός. Με τα φαγητά θεωρητικώς χορταίνουμε. Κι αυτό είναι ένα ρήμα σαν το προηγούμενο, με χρήση, δηλαδή, διαφορετική της γραμματικής του ρίζας. Το χορταίνω σημαίνει γεμίζω με τροφή. Όποια όμως κι αν είναι η τροφή, η γλώσσα διατηρεί τις μνήμες και θυμάται τον χόρτο ( κείρω = κόβω, κουρεύω, θέμα μέλλοντος κερ-ώ , με κ>χ και ε>ο ), που κάποτε έτρωγε ο άνθρωπος και του γέμιζε την κοιλιά.

Καλή Σαρακοστή πλέον…

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας