Η μαγεία της ετυμολογίας Φ.1782

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 84

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Δυστυχώς και πάλι η θλιβερή πραγματικότητα μας ενεργοποιεί. Ένα βρώμικος πόλεμος, εν έτει 2022, φέρνει λαούς στην προσφυγιά, στην εγκατάλειψη των πατρώων εστιών, επειδή κάποιοι δυνατοί «παίκτες» αποφάσισαν να παίξουν ένα ακόμα θέατρο, μπροστά στα μάτια του έκθαμβου κόσμου. Και πάντα οι «καλοί» που τα βάζουν με τους «κακούς» ή, όπως λέγαμε παληά, πάντα θα υπάρχει ένας δράκος για να στηθεί το παραμύθι. Της πραγματικότητας όμως το παραμύθι έχει αληθινούς νεκρούς και τρομακτικές συνέπειες.

Παίκτης και παίγνιο οι πρώτες λέξεις μας. Η ρίζα του είναι ο παις-δός και ο παις εκ του παί-ω + βαίνω ( η μετοχή του ρήματος είναι βας , που γίνεται βος και με β>δ = δος ), λέξη που δηλώνει ακριβώς το χαρακτηριστικό του παιδιού, να πέφτει όταν βαδίζει ( βαίνει ) και να χτυπά ( παίει ). Το παίω όμως είναι ηχομιμητικό ρήμα, με ρίζα του το πα- (όπως πά-ταγος ). Το παίγνιο ή παίγμα δημιουργήθηκε εκ της γενικής του παιδ-ός , με δ>γ .

Το δυνατό σημείο των σύγχρονων υπερπαικτών είναι φυσικά τα όπλα τους. Όταν έχεις τα όπλα μπορείς να ανεβάσεις όποιο θέατρο επιθυμείς, σε όποιο μέρος του πλανήτη, και να προσλάβεις εσύ και τους ηθοποιούς, τους παίκτες. Με νοάτε, νομίζω, τι εννοώ!

Το όπλον έχει ως ρίζα του το ρήμα ἕπω (με δασεία), που θα πει καταγίνομαι με κάτι. Το μέσο του, ἕπομαι , σημαίνει ακολουθώ, ακολουθώ με κάτι, προσεγγίζω, υποτάσσομαι, συμφωνώ. Το ε , με ετεροίωση, γίνεται ο , κι έτσι προκύπτει η ρίζα οπ- . Η σημασία του όπλου ήταν και εξακολουθεί να είναι το εργαλείο, δια του οποίου ασχολούμαστε με κάτι και το φροντίζουμε. Σήμαινε ακόμα και την ασπίδα.

Όσο για το πολύ σπουδαίο θέατρο , αυτό ετυμολογείται εκ του θάομαι >θέομαι >θεώμαι (=βλέπω, παρατηρώ), με παράγωγο την θέα (=το κύτταγμα, αυτό που φαίνεται, το μέρος απ’ όπου βλέπει κάποιος, το εδώλιο στο αρχαίο θέατρο). Η ρίζα όλων αυτών είναι η ηχομιμητική ταF- , με τ>θ ή φ και πρακτικά σημαίνει το ερέθισμα που προκαλείται από έναν έντονο ήχο, ένα χτύπημα, που διεγείρει το αισθητήριο της όρασης, που προκαλεί την προσοχή, όπως ακριβώς το θέατρο . Νομίζω πως είναι περιττό να αναφέρω πως όλες οι ξένες γλώσσες έχουν σχεδόν ίδιο τύπο για την λέξη. Οι Λατίνοι theatrum , οι Γάλλοι théâtre , οι Ιταλοί και οι Ισπανοί teatro , οι Άγγλοι theatre και οι Γερμανοί Theater .

Στον πόλεμο που εξελίσσεται αυτήν την ώρα, το ενδεχόμενο επισιτιστικής κρίσης είναι προ των πυλών. Εκ του σίτου παράγεται ο άρτος ο επιούσιος, ο απολύτως βασικός για την επιβίωσή μας αλλά οι …παίκτες ελάχιστα νοιάζονται, αν όχι το επιδιώκουν.

Ο σίτος , που λέτε, έχει την ρίζα του στο ρήμα σείω (=κουνώ, από το διαρκές λίχνισμα) αλλά κι αυτό από ένα περίφημο ηχομιμητικό ρήμα, το σα-όω >σόω >σώζω , που δημιουργήθηκε από τις ανάγκες των βοσκών να διευθύνουν με φωνές το κοπάδι τους, να το διαφυλάξουν ζωντανό από τις επιθέσεις των σαρκοβόρων. Το ρήμα σείω έχει προέλθει εκ του σαόω+ ίημι (=θέτω σε κίνηση, με ρίζα ι- της υποτακτικής, ί-ω ). Σα-όω >σά-ω + ί-ημι , σα-ί-ω και με α> ε, σείω . Σα ή ζα λένε οι βοσκοί το κοπάδι τους, τα ζώα τους. Ο σίτος έχει προέλθει εκ της τροπής του ει>ι .

Με τον σίτο παρασκευάζεται ο άρτος . Η ρίζα του στο ρήμα αρτύω ή αρτύνω (=παρασκευάζω), και αυτού το άρω ή αραρίσκω (=συνάπτω, συναρμόζω, ταιριάζω, ευχαριστώ κάποιον), που δηλώνει την πολύωρη προετοιμασία για να γίνει. Υπάρχει όμως ενδεχόμενο να είναι και εκ του άρτιος , ως πλήρης, δηλαδή, τροφή, με την ίδια ρίζα. Οι ξένες γλώσσες χρησιμοποιούν λέξη για το ψωμί, δανεισμένη από άλλη ρίζα και συγκεκριμένα από το ελληνικό πάσομαι-πατέομαι (=εσθίω, τρώγω) και το παράγωγο πανός , που στους Μεσσάπιους σήμαινε το ψωμί. Πανία ήταν η πληρότητα, η αφθονία και πάνια αυτά που συνεργούσαν στο να υπάρχει αφθονία, τα πλήσμια . Οι Λατίνοι το είπαν panis , οι Γάλλοι pain , οι Ιταλοί pane , οι Ισπανοί pan , οι Άγγλοι bread (εκ του πύρνος =σίτος) και με την ίδια με των Άγγλων ρίζα οι Γερμανοί Brot .

Ας μην πούμε ποτέ το ψωμί ψωμάκι…

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας