Η μαγεία της ετυμολογίας φ.1784

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 86

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Και η ταινία του παραλόγου συνεχίζει να προβάλλεται μπρος στα έκπληκτα μάτια ολόκληρης της ανθρωπότητος. Οι «αντίπαλοι» μάχονται… Οι πρωταγωνιστές, οι πανάθλιες αυτές μαριονέτες, παίζουν καλά τον ρόλο τους, ο κόσμος συγκινείται και συμπάσχει με τον αδύνατο, τον «καλό»! Κι ως γνωστόν, οι πρωταγωνιστές δεν σκοτώνονται ποτέ. Ασφαλώς ούτε και οι κομπάρσοι. Στα ψέμματα σκοτώνονται. Έλα όμως που εδώ ο ανυποψίαστος κοσμάκης (κομπάρσοι) σκοτώνεται στ’ αλήθεια, ξεκληρίζεται από τις εστίες του, για να έχει η ταινία πειστικό ρεαλισμό. Ψυχοπαθείς δολοφόνοι κατά συρροήν είναι οι εμπνευστές της ταινίας, θρασύδειλοι υπάνθρωποι κινούν τα νήματα, αδιαφορώντας (αν όχι επιδιώκοντας) για τις τρομακτικές συνέπειες, που θα αφήσουν τα άνομα σχέδιά τους.

Και σήμερα πλούσια η ετυμολογική τροφή, που δίνει ο πρόλογός μου.

Ξεκινάμε με την ταινία , λέξη που προέρχεται εκ του ηχομιμητικού ρήματος τανύω (=εκτείνω, τεντώνω, απλώνω), με ρίζα του τον ήχο «ταννν» , όταν τεντώνεται η χορδή ενός τόξου και αφήνεται το βέλος να φύγει. Άρα, η πρωταρχική του σημασία είχε σχέση με την ρίψη βέλους δια του τόξου. Στην περίπτωση της ταινίας ( α>αι ) έχουμε το ξετύλιγμα του τεντωμένου φιλμ, πάνω στο οποίο αποτυπώθηκαν οι διάφορες στιγμές.

Οι επόμενοι που θα ετυμολογήσουμε είναι οι κομπάρσοι . Εδώ υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα συνθετικά του ιταλικού αντιδανείου ( comparsa ), που θα πει εμφάνιση (του ρήματος comparire =εμφανίζομαι). Υποστηρίζεται πως είναι εκ του cum>com (συν) + pater>padre (πατέρας). Ιδίας ετυμολογίας είναι και ο κουμπάρος ( compare στα ιταλικά και compadre στα ισπανικά). Μόνο που η ρίζα όλων αυτών είναι τα συνθετικά συν+παρά+ειμί και όλο, συμπάρειμι , που θα πει συμπαρίσταμαι, βρίσκομαι δίπλα, αυτό ακριβώς δηλαδή που κάνει τόσο ο κομπάρσος όσο και ο κουμπάρος. Ο μεν παρίσταται (εμφανίζεται) δίπλα στους πρωταγωνιστές, με δευτερεύοντα ρόλο και ο δε βρίσκεται δίπλα στο νεόνυμφο ζευγάρι. Να δείτε όμως και άλλες σημασίες, εξόχως ενδιαφέρουσες, του κουμπάρου, με σημαντικότερη αυτή του παρόχου , του χορηγού, ό,τι δηλαδή κάνει και σήμερα ο κουμπάρος. Γράφει ο Λουκιανός για τον γάμο τού Μ. Αλεξάνδρου και τον κουμπάρο του, Ηφαιστίωνα: «…πάροχος δε και νυμφαγωγός Ηφαιστίων, συμπάρεστι δάδα καιομένην έχων…» (ο Ηφαιστίων παρευρίσκεται, παρίσταται ως χορηγός και αυτός που έφερε την νύφη, κρατώντας δάδα αναμμένη). Το λεξικό Σουΐδα , στο λήμμα «πάροχος» , αναφέρει: «...πάροχοι λέγονται και οι παράνυμφοι, παρά το παροχείσθαι τοις νυμφίοις• επ’ οχήματος γαρ τας νύμφας ήγον...».

Η τραγική διαφορά με τους κομπάρσους του σημερινού πολέμου είναι πως αυτοί, αντί να πληρώνονται έστω με ένα χαμηλό μισθό για τις υπηρεσίες τους, χορηγούν άκοντες τον ίδιο τους τον εαυτό στην ταινία και παίζουν ρώσικη ρουλέτα την ζωή τους. Όταν η ταινία τελειώσει, οι πρωταγωνιστές σίγουρα δεν θα έχουν χάσει, θα έχουν γίνει ακόμα πλουσιότεροι. Τους δόλιους κομπάρσους θα τους χειροκροτούν οι «αγορές» και οι «ευαίσθητοι» του πλανήτη, όταν θα καταθέτουν στέφανο στο μνήμα τους, αν υπάρξει ποτέ τέτοιο.

Όλα αυτά, λοιπόν, αγαπητοί μου αναγνώστες, που διαδραματίζονται μπροστά στα μάτια μας είναι ένα τεράστιο ψέμμα . Ή μήπως ψέμα ; Για να δούμε…

Η ρίζα της λέξεως ανάγεται στο ρήμα ίστημι (ρίζα στα- ), εκ του οποίου δημιουργήθηκε το παράγωγο στύω , α>υ (=κάνω κάτι να σηκωθεί, κυρίως επί του πέους, με ουσιαστικό την στύση ). Εκ του στύω δημιουργήθηκε το στεύμαι , α>ευ (=προσποιούμαι ή απειλώ πως θα κάνω κάτι, δήθεν υπόσχομαι) και με αξιοπρόσεκτη διαδρομή μεταπλάσεων, μέχρι να φράσουμε στον ψεύτη και στο ψέμμα ή ψέμα : γ΄ ενικό στεύται , σπεύται ( στ>σπ ), πσεύται (με αναγραμματισμό σπ>πσ>ψ ) > ψεύτης και ψεύσμα . Πολλοί δίνουν την ορθογραφία με ένα «μ» . Η διαφωνία μου έγκειται στο ότι δεν μπορεί να εξαφανίζονται δύο γράμματα ( ψε- υσ -μα ). Κι έχει και …κοντά ποδάρια!! Άλλωστε, απ’ όσο θυμάμαι, στα μαθητικά μου χρόνια το ψέμμα το γράφαμε με δύο «μ» , για την οποία γραφή υπερθεματίζω.

Στο επόμενο φύλλο οι υπόλοιπες λέξεις…

Και η συμβουλή της ημέρας: Φάτε μπακαλιάρο-σκορδαλιά, τώρα που ακόμα (μπορεί) να είναι φτηνός!!! Και φιληθείτε. Μη φοβάστε… Ο κορωνοϊός, ως «ευγενές» δημιούργημα, πεθαίνει με την μυρωδιά και μόνον…

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας