Η μαγεία της ετυμολογίας Φ.1785

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Λέξεις της επικαιρότητας - 87

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης 

Καθηγητής Μουσικής

Συνεχίζω σήμερα με λέξεις, που μας έμειναν από το προηγούμενο φύλλο, «εμπνευσμένες» από το φιλμ-παρωδία, με τίτλο «Ουκρανία: Η μάχη της Δημοκρατίας με τον Κουμμουνισμό»!!

Μετά τον μπακαλιάρο-σκορδαλιά, λοιπόν, της 25ης, που άνοιξε τα ρουθούνια κι έδιωξε λίγη από την «δημοκρατική» μπόχα των Αμερικανοουκρανών και την «αποφασιστικότητα» των Ρώσων τιμωρών, ας ασχοληθούμε με τους αθλίους παγκοσμίους σκηνοθέτες, τους θρασύδειλους, τους υπανθρώπους, που μισούν το ανθρώπινο είδος, και ποσώς τους νοιάζει πόσα αθώα θύματα και πόσες ανεπανόρθωτες συνέπειες θα προκαλέσουν. Αρκεί να μην πάθουν αυτοί κάτι…

Ο άθλιος έχει προέλθει από την ηχομιμητική ρίζα ταF- , που περιγράφει τον ήχο του χτυπήματος. Παράγωγα ρήματα το ατάομαι (=υποφέρω, πάσχω), που γέννησε το επίθετο τάλας-νος ( τάλας =δυστυχής, ελεεινός) κι αυτό με την σειρά του το ρήμα τλάω (=ανέχομαι, αντέχω, υπομένω, καρτερώ, τολμώ να πράξω κάτι). Εκ του επιτατικού α και του ρήματος τλάω-ώ ( τ>θ ) διαμορφώθηκε η λέξη αθλητής , που σημαίνει αυτόν ο οποίος κουράζεται, υπομένει τον κόπο, ταλαιπωρείται. Ο άθλιος είναι εκ της ίδιας ρίζας και σημαίνει ό,τι και ο τάλας , δηλαδή, ο ελεεινός. Η σημερινή του έννοια, κι αυτή που του αποδίδουμε στο παράδειγμα του πολέμου, είναι του πολύ κακού, από πρόθεση να βλάψει, του απαράδεκτου.

Ο θρασύς έχει προέλθει από μια σειρά γραμματικών μεταπλάσεων, ξεκινώντας εκ του ρήματος τρέφω , με ρίζα θρα- , που δανείστηκε εκ του μέσου παρακειμένου του ρήματος ( τέ- θρα -μμαι ). Με θρα>θαρ και έπειτα θαλ- , με ρ>λ , δημιουργήθηκε το θάλος (=ανατροφή, μεγάλωμα) και το ρήμα θάλπω (=στεγνώνω, θερμαίνω, ανάβω πάθος, παρηγορώ, περιποιούμαι) και το θάλλω (=είμαι πλήρης), διότι οι έννοιες του θάλπω συμπίπτουν με αυτές του τρέφω , κάνω, δηλαδή, κάτι να αυξηθεί, ανατρέφω, μεγαλώνω. Μετά το ψύχος του χειμώνα και της ζέστης, που επακολουθεί κατά την άνοιξη, θάλλουν τα φυτά και τα δέντρα. Η ρίζα, τώρα, θρε- (εκ του αορίστου του τρέφω , έ- θρε -ψα ), έγινε θερ- (αναγραμματισμός) και δημιουργήθηκε το ρήμα θέρω (=θερμαίνω, ζεσταίνω), ο θερμός και εξ αυτού το θέρσος , το θάρσος , το θάρρος και το θράσος , που μας έδωσε τον θρασύ , επίθετο που σημαίνει τον τολμηρό αλλά και τον αυθάδη, αυτόν δηλαδή που «ζεσταίνεται» γρήγορα, που παίρνει φωτιά.

Ο δειλός παράγεται εκ της λέξεως δέος (=φόβος, σεβασμός, τρόμος) κι αυτό εκ του ρήματος δείδω (=φοβούμαι μήπως, φοβούμαι να πράξω κάτι, φροντίζω πολύ για κάτι, σημασία στην οποία ενυπάρχει ο φόβος της τιμωρίας, για κάτι που δεν έγινε ή που έγινε κακώς και που θα επισύρει τιμωρία). Ο Αμμώνιος γράφει «δέος… κακού υπόνοια, φόβος δε η παραυτίκα πτόησις» , που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει πως δέος και φόβος δηλώνουν το συναίσθημα κάποιου που έχει στο μυαλό του πως θα συμβεί κάτι κακό και τρέμει, πτοείται αμέσως. Έτσι και ο δειλός . Ο θρασύδειλος είναι αυτός που καμώνεται πως είναι γενναίος, παλληκαράς αλλά στο βάθος τρέμει ο ίδιος τις συνέπειες.

Τρέμει μην πάθει αυτός κάτι και του βγει ξινή η ...ανδρεία του! Το « πάθει » αποτελεί νεοελληνικό τύπο του πάσχω (=δέχομαι πλήγμα από έξω, υποφέρω, τιμωρούμαι, είμαι ευαίσθητος, αόρ. β΄ έπαθον ) και πρόκειται για σύνθεση δύο ρημάτων, του ηχομιμητικού πατάσσω (=χτυπώ, επιπίπτω, ρίζα πα- ) + έχω (ρίζα του απαρεμφάτου αορίστου, σχ-ει ν). Άλλα παράγωγα είναι το πάθος , το πάθημα , ο εμπαθής , ο παθιασμένος κλπ.

Η συνέπεια , είναι σύνθετη λέξη εκ της προθέσεως συν + έπεα (=λόγια , είπα, αόριστος του λέγω ) και σημαίνει την σταθερή και χωρίς αντιφάσεις συμπεριφορά, την συμφωνία με τον λόγο κάποιου. Στην περίπτωσή μας όμως σημαίνει αυτό που προκύπτει από μια ενέργεια, ένα γεγονός, μια κατάσταση. Κατά λέξιν σημαίνει την ακολουθία, την σύνδεση ( συν ) των λέξεων, των λόγων ( έπεα>η ).

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας