Η μαγεία της ετυμολογίας Φ.1789
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Λέξεις της επικαιρότητας - 91
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Σαν τους φυλακισμένους, που τους έδωσαν άδεια και βγήκαν να πάρουν καθαρό αέρα, ήμασταν όλοι το Πάσχα που μας πέρασε. Δεν τα λες και λίγα δύο χρόνια κλεισμάρας. Ας όψεται ο …ιός, που έκανε κι αυτός Πάσχα και τσίμπησε κάνα κομμάτι ψητό αρνάκι, αντί να τσιμπολογάει ψυχές. Μην είμαστε κι αγνώμονες προς τους ηγήτορές μας. Μας σκέφτηκαν…!!
Είχα από το προηγούμενο φύλλο αφήσει κάποιες πληροφορίες για να τις συμπεριλάβω σ’ ετούτο, μιας και δεν χώραγαν εκεί, και το κάνω αμέσως.
Είπαμε για τον σταυρό αλλά δεν είπαμε για το πώς τον ονομάζουν οι ξένες γλώσσες. Οι Λατίνοι τον λένε crux-crucis , οι Γάλλοι croix , οι Ιταλοί croce , οι Ισπανοί cruz , οι Άγγλοι cross και οι Γερμανοί Kreuz . Η ελληνική τους ρίζα είναι τα ίκρια (=σανίδωμα, ιστός, «ίκρια επί σταυρών εζευγμένα» Ηρόδ . Ε΄ 16,2). Το ίκριον ετυμολογείται εκ του ρήματος κρατύνω (=σκληραίνω) και του παραγώγου κάρ-κάρα-κρας (=κεφάλι, κρανίο, με αρ>ρα ). Αν στο κρας προτάξουμε το επιτατικό α προκύπτει η λέξη άκρον - άκρα - άκρη και με α>ι παίρνουμε το ίκριον, ικρίωμα , που σημαίνει το έσχατο ή ύψιστο σημείο, την κορυφή όρους, φρούριο, ακρόπολη, το χέρι, το πόδι… Θα παρατηρήσατε πως οι ξένοι χρησιμοποιούν ένα από τα στοιχεία της ελληνικής λογικής, για να περιγράψουν το συγκεκριμένο αντικείμενο, τα ίκρια , δηλαδή, που δεν σχηματίζουν απαραίτητα μόνα τους τον σταυρό. Ο σταυρός όμως σχηματίζεται από ίκρια (=ιστοί, κοντάρια), όταν στερεωθούν καταλλήλως και στο συγκεκριμένο σχήμα.
Σας άφησα και μια άλλη λέξη σε εκκρεμότητα, την ράβδο (η ρίζα τού Ραββί =διδάσκαλος, με την έννοια του καθοδηγητή). Εδώ έχουμε ένα εξαιρετικό ηχομιμητικό ρήμα, με πλειάδα διακλαδώσεων, το βρυχάομαι (=εκβάλω απειλητική φωνή, βρρρ), με ρίζα ρα -, που μας πάει πολύ πίσω, στον πρωτόγονο άνθρωπο-κυνηγό και την παρατήρησή του στο πώς τα άγρια θηρία σπαράσσουν το θήραμά τους, την λεία τους και στο πώς αυτός αποπειράται να τους αποσπάσει την έτοιμη λεία δια ράβδων. Ρά-σσω (=κάνω θόρυβο διασκορπίζω), ρα-ίω (=σκορπίζω, θραύω), σπα-ρά-σσω (=σκοτώνω, κατακρεουργώ, καταβροχθίζω), ρή-γνυμι , α>η (=τσακίζω, σπάω), β-ρώ –σις , α>ω (=η πράξη τού να τρως, βρώμα =το φαγητό), β-ρυ-χηθμός , ρα>ρυ (=μούγκρισμα), φ-ρά-σσω κλπ. Η ράβδος είναι σύνθετη λέξη εκ της ρίζας ρα- + πατ-άσσω (=χτυπώ, πλήττω, φονεύω). Ράπατ-ος >ράβδος , με πτ>βδ , όπως επτά , έβδομος .
Και για να κλείσω το άρθρο μου θα ασχοληθώ με δύο ακόμα λέξεις, που χρησιμοποιούνται στην εκκλησιαστική ορολογία: Αλληλούϊα και Αμήν .
Για την πρώτη λένε πως είναι εβραϊκή αλλά μπα, τζάμπα κουράζονται. Προέρχεται από την ελληνική αλληλουχία , η οποία εκφράζει το αμοιβαίως συνέχεσθαι, προφανώς μετά του Θεού (συνέχω =τηρώ ενωμένους). Η αλληλουχία εκ του άλλος + άλις (=σε πλήθος) και ουσιαστικά σημαίνει το να βρίσκεσαι ( αλάομαι = περιπλανώμαι, περιφέρομαι) μαζί με κάτι άλλο.
Όσο για το αμήν , ούτε αυτό είναι εβραϊκό, πολύ δε περισσότερο τουρκικό, όπως βλακωδώς υποστηρίζεται. Πρόκειται για βεβαιωτικό επιφώνημα, συγκείμενο εκ του Ἦ =είπε (βρίσκεται συνήθως στην αρχή τού ομηρικού στίχου) και του μεν . Ἦ-μεν,Ὴ-τοι =βεβαίως, αληθώς, Ἠμέν-Ἀμέν-Ἀμήν =βεβαίως, αληθώς, με το μεν να επιτάσσει το βεβαιωτικό και με εναλλαγή τού ιωνικού Η σε δωρικό Α , κάτι που υιοθέτησαν οι Λατίνοι ( amen ) και όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες. Η λαϊκή παράδοση διασώζει την δωρική του εκφορά, ως αμάν (όπως λέμε ακόμα αντί ακόμη ). Αμανές είναι ένα αργό, συνήθως αυτοσχεδιαστικό, τραγούδι, που χρησιμοποιεί πολλές φορές την λέξη αμάν , δίνοντας έμφαση σ’ αυτά που τραγουδάει και σαν να λέει, «ναι, αλήθεια σας λέω, έτσι είναι».
Αμάν και πότε να τελειώσουν τα βάσανά μας και να δούμε μια άσπρη μέρα ...κλιματικής αλλαγής!!
Είχα από το προηγούμενο φύλλο αφήσει κάποιες πληροφορίες για να τις συμπεριλάβω σ’ ετούτο, μιας και δεν χώραγαν εκεί, και το κάνω αμέσως.
Είπαμε για τον σταυρό αλλά δεν είπαμε για το πώς τον ονομάζουν οι ξένες γλώσσες. Οι Λατίνοι τον λένε crux-crucis , οι Γάλλοι croix , οι Ιταλοί croce , οι Ισπανοί cruz , οι Άγγλοι cross και οι Γερμανοί Kreuz . Η ελληνική τους ρίζα είναι τα ίκρια (=σανίδωμα, ιστός, «ίκρια επί σταυρών εζευγμένα» Ηρόδ . Ε΄ 16,2). Το ίκριον ετυμολογείται εκ του ρήματος κρατύνω (=σκληραίνω) και του παραγώγου κάρ-κάρα-κρας (=κεφάλι, κρανίο, με αρ>ρα ). Αν στο κρας προτάξουμε το επιτατικό α προκύπτει η λέξη άκρον - άκρα - άκρη και με α>ι παίρνουμε το ίκριον, ικρίωμα , που σημαίνει το έσχατο ή ύψιστο σημείο, την κορυφή όρους, φρούριο, ακρόπολη, το χέρι, το πόδι… Θα παρατηρήσατε πως οι ξένοι χρησιμοποιούν ένα από τα στοιχεία της ελληνικής λογικής, για να περιγράψουν το συγκεκριμένο αντικείμενο, τα ίκρια , δηλαδή, που δεν σχηματίζουν απαραίτητα μόνα τους τον σταυρό. Ο σταυρός όμως σχηματίζεται από ίκρια (=ιστοί, κοντάρια), όταν στερεωθούν καταλλήλως και στο συγκεκριμένο σχήμα.
Σας άφησα και μια άλλη λέξη σε εκκρεμότητα, την ράβδο (η ρίζα τού Ραββί =διδάσκαλος, με την έννοια του καθοδηγητή). Εδώ έχουμε ένα εξαιρετικό ηχομιμητικό ρήμα, με πλειάδα διακλαδώσεων, το βρυχάομαι (=εκβάλω απειλητική φωνή, βρρρ), με ρίζα ρα -, που μας πάει πολύ πίσω, στον πρωτόγονο άνθρωπο-κυνηγό και την παρατήρησή του στο πώς τα άγρια θηρία σπαράσσουν το θήραμά τους, την λεία τους και στο πώς αυτός αποπειράται να τους αποσπάσει την έτοιμη λεία δια ράβδων. Ρά-σσω (=κάνω θόρυβο διασκορπίζω), ρα-ίω (=σκορπίζω, θραύω), σπα-ρά-σσω (=σκοτώνω, κατακρεουργώ, καταβροχθίζω), ρή-γνυμι , α>η (=τσακίζω, σπάω), β-ρώ –σις , α>ω (=η πράξη τού να τρως, βρώμα =το φαγητό), β-ρυ-χηθμός , ρα>ρυ (=μούγκρισμα), φ-ρά-σσω κλπ. Η ράβδος είναι σύνθετη λέξη εκ της ρίζας ρα- + πατ-άσσω (=χτυπώ, πλήττω, φονεύω). Ράπατ-ος >ράβδος , με πτ>βδ , όπως επτά , έβδομος .
Και για να κλείσω το άρθρο μου θα ασχοληθώ με δύο ακόμα λέξεις, που χρησιμοποιούνται στην εκκλησιαστική ορολογία: Αλληλούϊα και Αμήν .
Για την πρώτη λένε πως είναι εβραϊκή αλλά μπα, τζάμπα κουράζονται. Προέρχεται από την ελληνική αλληλουχία , η οποία εκφράζει το αμοιβαίως συνέχεσθαι, προφανώς μετά του Θεού (συνέχω =τηρώ ενωμένους). Η αλληλουχία εκ του άλλος + άλις (=σε πλήθος) και ουσιαστικά σημαίνει το να βρίσκεσαι ( αλάομαι = περιπλανώμαι, περιφέρομαι) μαζί με κάτι άλλο.
Όσο για το αμήν , ούτε αυτό είναι εβραϊκό, πολύ δε περισσότερο τουρκικό, όπως βλακωδώς υποστηρίζεται. Πρόκειται για βεβαιωτικό επιφώνημα, συγκείμενο εκ του Ἦ =είπε (βρίσκεται συνήθως στην αρχή τού ομηρικού στίχου) και του μεν . Ἦ-μεν,Ὴ-τοι =βεβαίως, αληθώς, Ἠμέν-Ἀμέν-Ἀμήν =βεβαίως, αληθώς, με το μεν να επιτάσσει το βεβαιωτικό και με εναλλαγή τού ιωνικού Η σε δωρικό Α , κάτι που υιοθέτησαν οι Λατίνοι ( amen ) και όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες. Η λαϊκή παράδοση διασώζει την δωρική του εκφορά, ως αμάν (όπως λέμε ακόμα αντί ακόμη ). Αμανές είναι ένα αργό, συνήθως αυτοσχεδιαστικό, τραγούδι, που χρησιμοποιεί πολλές φορές την λέξη αμάν , δίνοντας έμφαση σ’ αυτά που τραγουδάει και σαν να λέει, «ναι, αλήθεια σας λέω, έτσι είναι».
Αμάν και πότε να τελειώσουν τα βάσανά μας και να δούμε μια άσπρη μέρα ...κλιματικής αλλαγής!!
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας
Αφήστε ένα σχόλιο