Η μαγεία της ετυμολογίας /Φ.1797
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Λέξεις της επικαιρότητας - 99
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Αγαπητοί μου αναγνώστες, σε λίγο κλείνουν 100 τα φύλλα των ετυμολογικών αναρτήσεων, με λέξεις της επικαιρότητος. Με την συμπλήρωση των 100 άρθρων, η στήλη θα επανέλθει σε οποιεσδήποτε λέξεις μπορούν να ετυμολογηθούν.
Σήμερα, θα ασχοληθώ με τις «παγκόσμιες ημέρες», βαφτίσια που ουδόλως πιστεύω και που μόνον αποτελούν τεχνάσματα των διαφημιστών για να πουλήσουν ένα ακόμα προϊόν. Απλώς παίρνω πάσα για να ασχοληθώ με δύο απ’ αυτές τις ...παγκόσμιες! Του πατέρα και της μουσικής.
Ο πατήρ, τοῦ πατρός, τῷ πατρί, τὸν πατέρα, ὦ πάτερ! Ο «πάτερ», λοιπόν, που έχει καταντήσει ένα άκλιτο ουσιαστικό, είναι η κλητική του ονόματος πατήρ. Πρόκειται για λέξη που δημιουργήθηκε από το παπαπα, την προσπάθεια-κραυγή, δηλαδή, των νηπίων να φωνάζουν τον πατέρα τους. Είναι ο δεύτερος πιο σημαντικός φθόγγος που εκβάλουν τα νήπια, μετά το μαμαμα, την μαμά-μητέρα . Το παπαπα έδωσε το ρήμα παππάζω, που σημαίνει φωνάζω πάππα . Ο Ησύχιος μάλιστα το ερμηνεύει ακριβώς: «Παππάζουσιν, πατέρα προσαγoρεύουσιν». Η λέξη πάππα , εκτραχυνθείσα, μας δίνει το σημερινό μπαμπά. Πάππα και παππάκη όμως λένε ακόμα και σήμερα στα Επτάνησα τον πατέρα. Η Ναυσικά, όταν αντίκρυσε τον πατέρα της, του είπε «φίλε πάππα», (Οδ. ζ. 57). Ο δε Αριστοφάνης χρησιμοποιεί το ρήμα πατερίζω, που περίπου σημαίνει φωνάζω τον πατέρα μου ή είμαι δεμένος με τον πατέρα μου ή κάτι αντίστοιχο του μαμάκιας, παπάκιας , ας πούμε: «Παῦσε καὶ μὴ πατέριζε», σταμάτα, και σιγά μη φωνάξεις τον πατέρα σου, σε ελεύθερη μετάφραση. Ο πατήρ λέγεται και ἄττα , τέττα και ταττά ( «ἄττα γεραιέ», «τέττα σιωπῇ ἧσο» Ιλ. Δ 411-12). Σήμερα, όταν λέμε στα μικρά παιδιά «πάμε άττα» ή άππα», ουσιαστικώς εννοούμε πάμε βόλτα στον πατερούλη, στον μπαμπάκα. Άππα λέγεται ο πατέρας στην μακεδονική διάλεκτο. Η κλητική προσφώνηση, πάτερ, στον Σοφοκλή εκφράζεται με το μονοσύλλαβο πα («ὦ πᾶ Ζευ», Ικέτιδες», 885).
Μια άλλη σημαντική ετυμολογική προσέγγιση του πατήρ, ή πατάρ δωριστί, είναι εκ του ηχομιμητικού ρήματος πάω>πω και του μέσου, πάομαι, που θα πει αποκτώ, κατέχω, πράξη που έχει προκύψει μετά από χτύπημα πα (πα-ίω >πα-τάσσω) επί θηράματος ή στόχου. Άρα ο πατήρ, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε, πως είναι αυτός που έπιασε, κατέχει και φέρνει την τροφή στην οικογένειά του. Το μονοσύλλαβο αυτό ρήμα, πω, σημαίνει ακόμα και πίνω αλλά και εσθίω (=τρώγω), που δένει με την παραπάνω ετυμολογία. Μην ξεχνάτε πως πάτωρ είναι ο κτήτωρ, αυτός που κατέχει, δηλαδή.
Σήμερα, θα ασχοληθώ με τις «παγκόσμιες ημέρες», βαφτίσια που ουδόλως πιστεύω και που μόνον αποτελούν τεχνάσματα των διαφημιστών για να πουλήσουν ένα ακόμα προϊόν. Απλώς παίρνω πάσα για να ασχοληθώ με δύο απ’ αυτές τις ...παγκόσμιες! Του πατέρα και της μουσικής.
Ο πατήρ, τοῦ πατρός, τῷ πατρί, τὸν πατέρα, ὦ πάτερ! Ο «πάτερ», λοιπόν, που έχει καταντήσει ένα άκλιτο ουσιαστικό, είναι η κλητική του ονόματος πατήρ. Πρόκειται για λέξη που δημιουργήθηκε από το παπαπα, την προσπάθεια-κραυγή, δηλαδή, των νηπίων να φωνάζουν τον πατέρα τους. Είναι ο δεύτερος πιο σημαντικός φθόγγος που εκβάλουν τα νήπια, μετά το μαμαμα, την μαμά-μητέρα . Το παπαπα έδωσε το ρήμα παππάζω, που σημαίνει φωνάζω πάππα . Ο Ησύχιος μάλιστα το ερμηνεύει ακριβώς: «Παππάζουσιν, πατέρα προσαγoρεύουσιν». Η λέξη πάππα , εκτραχυνθείσα, μας δίνει το σημερινό μπαμπά. Πάππα και παππάκη όμως λένε ακόμα και σήμερα στα Επτάνησα τον πατέρα. Η Ναυσικά, όταν αντίκρυσε τον πατέρα της, του είπε «φίλε πάππα», (Οδ. ζ. 57). Ο δε Αριστοφάνης χρησιμοποιεί το ρήμα πατερίζω, που περίπου σημαίνει φωνάζω τον πατέρα μου ή είμαι δεμένος με τον πατέρα μου ή κάτι αντίστοιχο του μαμάκιας, παπάκιας , ας πούμε: «Παῦσε καὶ μὴ πατέριζε», σταμάτα, και σιγά μη φωνάξεις τον πατέρα σου, σε ελεύθερη μετάφραση. Ο πατήρ λέγεται και ἄττα , τέττα και ταττά ( «ἄττα γεραιέ», «τέττα σιωπῇ ἧσο» Ιλ. Δ 411-12). Σήμερα, όταν λέμε στα μικρά παιδιά «πάμε άττα» ή άππα», ουσιαστικώς εννοούμε πάμε βόλτα στον πατερούλη, στον μπαμπάκα. Άππα λέγεται ο πατέρας στην μακεδονική διάλεκτο. Η κλητική προσφώνηση, πάτερ, στον Σοφοκλή εκφράζεται με το μονοσύλλαβο πα («ὦ πᾶ Ζευ», Ικέτιδες», 885).
Μια άλλη σημαντική ετυμολογική προσέγγιση του πατήρ, ή πατάρ δωριστί, είναι εκ του ηχομιμητικού ρήματος πάω>πω και του μέσου, πάομαι, που θα πει αποκτώ, κατέχω, πράξη που έχει προκύψει μετά από χτύπημα πα (πα-ίω >πα-τάσσω) επί θηράματος ή στόχου. Άρα ο πατήρ, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε, πως είναι αυτός που έπιασε, κατέχει και φέρνει την τροφή στην οικογένειά του. Το μονοσύλλαβο αυτό ρήμα, πω, σημαίνει ακόμα και πίνω αλλά και εσθίω (=τρώγω), που δένει με την παραπάνω ετυμολογία. Μην ξεχνάτε πως πάτωρ είναι ο κτήτωρ, αυτός που κατέχει, δηλαδή.
Για την λέξη μουσική λέμε πως παράγεται από τις Μούσες και προφανώς συμφωνούμε σ’ αυτό. Οι Μούσες όμως από πού; Αν ανατρέξουμε στον Πλάτωνα και στον μνημειώδη διάλογό του «Κρατύλος ή περί ονομάτων ορθότητος» και στο γράμμα «μ», υπάρχει η άποψη πως «οι Μούσες και γενικά η μουσική ονομάστηκαν έτσι από το (απαρέμφατο) μώσθαι και την έρευνα και την φιλοσοφία». Παραπέμπω στο κατ’ εμέ εξαιρετικό πόνημα του αειμνήστου, Ηλία Τσατσόμοιρου, «Ιστορία Γενέσεως της Ελληνικής Γλώσσας» (εκδόσεις Δαυλός), όπου ο συγγραφέας υποστηρίζει πως το μαγικό μόριο μα (το θέμα του ρήματος μά-ω >μώ = ερευνώ, ζητώ να μάθω αλλά και η μητέρα, κατά τους Δωριείς), αποτελεί την ρίζα της λέξεως μά-τερ (μήτηρ >μητέρα) και πως αυτό το μα περιγράφει το θαύμα της δημιουργίας. Μετά το υπόκωφο «μμμ», το μουγκρητό (μ-όγος, ο πόνος του τοκετού) της ετοιμόγεννης μητέρας, επέρχεται η λύτρωση με την έλευση του παιδιού, του οποίου η πρώτη αντίδραση στο νέο του περιβάλλον είναι να εκβάλλει ένα παρατεταμένο «ααα» (το κλάμμα). Η μα- μητέρα φροντίζει στην συνέχεια να διδάξει στο παιδί της όσα χρειάζεται για το μεγάλωμά του (όλα αρχίζουν από μ), μεταξύ των οποίων και την μουσική , για την οποία θα μπορούσαμε να πούμε πως την μαγική της επήρεια φέρει το νεογέννητο ως κληρονομιά. Ο Πλάτων, στον Τίμαιο , υποστηρίζει πως η μουσική έχει προκύψει από την ψυχή του σύμπαντος, που δημιούργησε ο ξυνιστάς (θεός-δημιουργός).
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας
Αφήστε ένα σχόλιο