Η μαγεία της ετυμολογίας /Φ.1805
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά - 17
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Άρτι αφιχθείς εκ των ελληνοφώνων περιοχών της Κάτω Ιταλίας (Salento), είπα ν’ ασχοληθώ με την θαυμάσια γλώσσα, το γλωσσικό ιδίωμα, που μιλούν εκεί, την griko, αναγνωρισμένη από την Unesco (ξέρω, ιδρώσατε!), που αποτελεί ένα μίγμα αρχαίων ελληνικών, βυζαντινών και σύγχρονων ιταλικών. Οι ρίζες φυσικά είναι αρχαιοελληνικές, αφού απηχούν την γλώσσα που μιλούσαν οι σε πανάρχαιους χρόνους Έλληνες των μεγάλων αποικισμών, αποτέλεσμα των οποίων υπήρξε η δημιουργία της Magna Grecia (Μεγάλη Ελλάδα).
Ξεκινάω με το χρονικό επίρρημα, άρτι (μόλις), που στην griko είναι arte. Λένε, λοιπόν, κάποια κάλαντα των Χριστουγέννων (strine): “Arte pu estas’ tin oria massaria, vloò tin porta me to limbidari, vloò tin mana m’ ola ta pedia ch’ apoi to ciuri pun o generali”, που σημαίνει «Μόλις έφτασα (estasa =στάθηκα, του ρήματος ίστημι) σ’ αυτό το ωραίο (oria) αγρόκτημα, ευλογώ (με την κυριολεκτική σημασία του ρήματος, λέω όμορφα λόγια, vloò) την πόρτα με το κατώφλι, ευλογώ την μάνα μ’ όλα τα παιδιά της και μετά τον κύρη (ciuri), που είναι ο αρχηγός του σπιτιού (ο τζενεράλης= ο γενικός αρχηγός, ο στρατηγός, στον στρατό). Τι διαφορά έχουν άραγε οι δικές μας ευχές και τα παινέματα των καλαντιστών προς τους νοικοκυραίους, προσδοκώντας ένα φιλοδώρημα;
Στις διαδικασίες του γάμου υπάρχει η έκφραση “a chiatera mu en’ armameni”, που σημαίνει «η θυγατέρα μου είναι παντρεμένη». Παρατηρούμε εδώ πως το θηλυκό άρθρο εκφέρεται με την δωρική του μορφή και γραφή, αντί η σε α (με δασεία επίσης). Εκείνο το en’ είναι το ομηρικό ένι-ένεστι, που θα πει είναι, υπάρχει. Εκείνο δε το armameni προέρχεται από την πανάρχαια έκφραση «αρμόζειν την θυγατέρα» ή «αρμόζω κόρα άνδρα», δηλαδή προσαρμόζω, προσκολλώ άνδρα στην κόρη. Η έκφραση «αρμόττω γάμον» σημαίνει συνάπτω γάμο. “Avri ermazo i chiatera mu”, δηλαδή «αύριο αρμόζω, παντρεύω την θυγατέρα μου».
Δείτε κι άλλες χαρακτηριστικές γκρεκάνικες εκφράσεις: Piakete a macheri na kòsciume o krea (πιάσετε ένα μαχαίρι να κόψουμε το κρέας). Εκείνο το α σημαίνει ένας, ένα και προέρχεται από την διάλεκτο του Τάραντα, όπου το ας (δασεία και περισπωμένη) σημαίνει εις, με τα ίδια πνεύματα. Ampì to cipo mu (γύρω από τον κήπο μου), όπου διασώζεται η πανάρχαια πρόθεση αμφί. Chiru ene (χείρον ένι, χειρότερο είναι). Aftè ìane (εχθές ήτανε), όπου διασώζεται το ομηρικό ήεν (ην =ήτο, με ψιλή και περισπωμένη). “Simmeri mu ponì lio an aftì” (σήμερα μου πονεί λίγο το ένα αυτί). Παρατηρείστε πως η γκρεκάνικη γλώσσα διασώζει τον ορθό συνηρημένο τύπο του ρήματος (πονεί) αντί του πονάει, που λέμε εμείς σήμερα. Το ίδιο συμβαίνει και με την έκφραση “Kàmeto n’ ambi akavi akavi ghia na piaki alài” (κάμε το να μπει κάτω-κάτω για να πιάσει λάδι), όπου διασώζεται η ορθότερη εκφορά και γραφή του ρήματος (να εμβή), αντί του «να μπει» της ελληνικής. “Is i òrnisa vastà mian afterùa klammeni” (αυτή η όρνιθα βαστά =έχει μια φτερούγα σπασμένη). Εδώ, στην αρχή της φράσης (ις =αυτή), παρατηρούμε τον πολύ αρχαίο τύπο της τριτοπρόσωπης αντωνυμίας ι, ία, ιν (αυτός, αυτή, αυτό), με δασεία και οξεία. Όσο για το klammeni, πρόκειται για παθητική μετοχή του κλάω-ώ (θραύω, σπάζω, τεμαχίζω), με παράγωγα το κλάσμα, κλάδος κλπ
“Ivrika dio alipune tamesa tto korafi” (βρήκα δύο αλεπούδες στην μέση στο χωράφι), όπου χρησιμοποιείται ο αρχαίος τύπος του ρήματος ευρίσκω – ηύρηκα. “Pare tto ciuri-ssu” (φέρε στον κύρη σου), όπου χρησιμοποιείται το αρχαίο πόρε (=φέρε).
Υ.Γ. Εύη, μη ζηλεύεις, θα ξαναπάμε…
Στις διαδικασίες του γάμου υπάρχει η έκφραση “a chiatera mu en’ armameni”, που σημαίνει «η θυγατέρα μου είναι παντρεμένη». Παρατηρούμε εδώ πως το θηλυκό άρθρο εκφέρεται με την δωρική του μορφή και γραφή, αντί η σε α (με δασεία επίσης). Εκείνο το en’ είναι το ομηρικό ένι-ένεστι, που θα πει είναι, υπάρχει. Εκείνο δε το armameni προέρχεται από την πανάρχαια έκφραση «αρμόζειν την θυγατέρα» ή «αρμόζω κόρα άνδρα», δηλαδή προσαρμόζω, προσκολλώ άνδρα στην κόρη. Η έκφραση «αρμόττω γάμον» σημαίνει συνάπτω γάμο. “Avri ermazo i chiatera mu”, δηλαδή «αύριο αρμόζω, παντρεύω την θυγατέρα μου».
Δείτε κι άλλες χαρακτηριστικές γκρεκάνικες εκφράσεις: Piakete a macheri na kòsciume o krea (πιάσετε ένα μαχαίρι να κόψουμε το κρέας). Εκείνο το α σημαίνει ένας, ένα και προέρχεται από την διάλεκτο του Τάραντα, όπου το ας (δασεία και περισπωμένη) σημαίνει εις, με τα ίδια πνεύματα. Ampì to cipo mu (γύρω από τον κήπο μου), όπου διασώζεται η πανάρχαια πρόθεση αμφί. Chiru ene (χείρον ένι, χειρότερο είναι). Aftè ìane (εχθές ήτανε), όπου διασώζεται το ομηρικό ήεν (ην =ήτο, με ψιλή και περισπωμένη). “Simmeri mu ponì lio an aftì” (σήμερα μου πονεί λίγο το ένα αυτί). Παρατηρείστε πως η γκρεκάνικη γλώσσα διασώζει τον ορθό συνηρημένο τύπο του ρήματος (πονεί) αντί του πονάει, που λέμε εμείς σήμερα. Το ίδιο συμβαίνει και με την έκφραση “Kàmeto n’ ambi akavi akavi ghia na piaki alài” (κάμε το να μπει κάτω-κάτω για να πιάσει λάδι), όπου διασώζεται η ορθότερη εκφορά και γραφή του ρήματος (να εμβή), αντί του «να μπει» της ελληνικής. “Is i òrnisa vastà mian afterùa klammeni” (αυτή η όρνιθα βαστά =έχει μια φτερούγα σπασμένη). Εδώ, στην αρχή της φράσης (ις =αυτή), παρατηρούμε τον πολύ αρχαίο τύπο της τριτοπρόσωπης αντωνυμίας ι, ία, ιν (αυτός, αυτή, αυτό), με δασεία και οξεία. Όσο για το klammeni, πρόκειται για παθητική μετοχή του κλάω-ώ (θραύω, σπάζω, τεμαχίζω), με παράγωγα το κλάσμα, κλάδος κλπ
“Ivrika dio alipune tamesa tto korafi” (βρήκα δύο αλεπούδες στην μέση στο χωράφι), όπου χρησιμοποιείται ο αρχαίος τύπος του ρήματος ευρίσκω – ηύρηκα. “Pare tto ciuri-ssu” (φέρε στον κύρη σου), όπου χρησιμοποιείται το αρχαίο πόρε (=φέρε).
Υ.Γ. Εύη, μη ζηλεύεις, θα ξαναπάμε…
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής στο 1ο Γυμνάσιο Μεσολογγίου και Δ/ντης Χορωδίας
Αφήστε ένα σχόλιο