Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1819)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά - 31

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής

Μπήκαμε ήδη στην εορταστική περίοδο και για πρώτη χρονιά, απ’ όσο μπορώ να θυμάμαι, θα έχουμε γιορτές με καλάθια φτωχού, καλάθια ρεύματος, καλάθια βενζίνης, καλάθια παρακολουθήσεων, καλάθια…, καλάθια…, καλάθια ντροπής παντού! Κι όλα αυτά αφορούν τα οικονομικώς χαμηλά στρώματα, εναντίον των οποίων έχει εξαπολυθεί ένας απηνής διωγμός από μέρους των κυβερνώντων, αλλά με τον μανδύα της τάχα φιλανθρωπίας, του ενδιαφέροντος για την επιβίωσή τους.

Για να μη χαλαστούμε, μέρες που είναι, θα ξεκινήσω με την ετυμολογία της λέξεως κάλαθος και μετά θα δούμε και τον απηνή. Πρόκειται για σύνθετη λέξη εκ του κάρα (=κεφάλι, με ρ>λ) + τίθημι (=τοποθετώ), με το δεύτερο συνθετικό να λαμβάνεται εκ της προστακτικής του αορίστου, θου. Κάλαθο επί της κεφαλής έφεραν η θεά Δήμητρα, η Γη, η Ρέα, η Τύχη κλπ.

Ο απηνής είναι σύνθετη λέξη εκ της πρόθεσης, από, και του ρήματος, ανίημι (=επιτρέπω, αφήνω, λύω, ανά+ίημι), και ειδικώς το τρίτο ενικό του παρατατικού, αν-ίη. Από+ανά+ιής >από-ενά-ιής > απ’+ενη-ής (α>ε και αι>η), απ’-εν’-ής >απηνής, με ε>η, που σημαίνει τον τραχύ, τον σκληρό, το ακριβώς αντίθετο του προσηνής, που σημαίνει τον γλυκό, τον ήρεμο, τον πράο, τον καταδεκτικό, με πρώτο συνθετικό του την πρόθεση, προς.

Παιδιά, για να αντέξουμε τον ολοκληρωτικό πόλεμο, που έχουν κηρύξει οι όπου γης «άριστοι» στις κοινωνίες, πρέπει να διατηρούμαστε νηφάλιοι, για να μπορεί να λειτουργεί το μυαλό. Εδώ να δείτε πόσο ακριβής είναι η λαϊκή σοφία. Πολλές φορές συνηθίζουμε να λέμε «ας ρίξουμε λίγο νερό στο πρόσωπό μας», όταν θέλουμε να καθαρίσει το μυαλό μας, να μας φύγει η νύστα, να ξυπνήσουμε, να συνέλθουμε γενικώς, να κρατηθούμε νηφάλιοι. Ο νηφάλιος προέρχεται εκ του ρήματος νήφω (=είμαι σε εγρήγορση). Στο Ετυμολογικόν το Μέγα αναγράφεται πως «νηφάλια λέγουσιν θύειν, ὅταν ὕδωρ ἐπιττέγγωσιν (=μουσκεύω, βρέχω, ρήμα τέγγω)», δηλαδή, «λένε πως θυσιάζει νηφάλια κάποιος, όταν χρησιμοποιεί νερό (αντί για κρασί)», κάτι που προφανώς σημαίνει πως με το νεράκι δεν μεθούσες και ήσουνα σε εγρήγορση, σε αντίθεση με το κρασί, που δεν είχες τον έλεγχο. Αναφέρεται επίσης η πληροφορία πως, σύμφωνα με τον Απολλώνιο του Αρχιβίου, το νήφω σημαίνει και θύω αλλά και μεθύω και πως το νήφω προέκυψε εκ του νείφω (=χιονίζω), με Βοιωτική τροπή του ει>η. Αυτό το λέει, διότι κατά την διάρκεια των θυσιών ραντίζανε με νερό («χιονίζανε»), σαν να έπεφτε χιόνι. Στο ίδιο λεξικό μνημονεύεται επίσης η άποψη του Ώρου, πως εκ του νήφω προέκυψε το ρηματικό επίθετο νήφιος και με πλεονασμό της συλλαβής, αλ, το νηφ-άλ-ιος. Ας δούμε τώρα την ετυμολογία του νείφω ή νίφω ή νήφω. Σημαίνει χιονίζω, όπως προείπαμε, αλλά και σκοτεινιάζω, διότι το νέφος ετυμολογείται εκ του στερητικού, νη, +φάος (=όχι φως, άρα σκοτεινιά). Εκ του νίφω παράγεται ο νιφετός, το χιόνι που πέφτει, ο παγετός, όχι αυτό που πατάμε, όταν έχει ήδη πέσει. Συμπληρώνει δε ο Ώρος πως τους λιποψυχούντες (=αυτούς που λιποθυμάνε) «νήφην ποιοῦμε», τους ραντίζουμε με παγωμένο νερό, χιονόνερο, για να τους συνεφέρουμε. Πόση διαχρονική εφαρμογή έχει στ’ αλήθεια αυτή η αλάνθαστη μέθοδος; Ένας κουβάς με παγωμένο νερό σε κάνει και συνέρχεσαι, είτε νυστάζεις, είτε βρίσκεσαι σε πανικό, είτε λιποψυχάς, και καθίστασαι νηφάλιος. Προσέξτε, λοιπόν, διότι ο κουβάς καιροφυλακτεί!!

Και κόντρα στην πίκρα της εποχής εγώ θα σας μιλήσω και θα κλείσω με την τουλούπα, ένα γλύκισμα ιδιαιτέρως γνωστό και δημοφιλές, κυρίως στην Μακεδονία. Και πού να δείτε αυτό το ταπεινό γλύκισμα τι ετυμολογία έχει και πόσες λέξεις ετυμολογούνται εκ της ρίζας του! Η τολύπη είναι το κατεργασμένο μαλλί, σχηματισμένο σε όγκο, έτοιμο να γίνει νήμα, για κλώσιμο αλλά και ο σφαιροειδής όγκος. Υπάρχει και ρήμα τολυπεύω, που θα πει αυτό ακριβώς, παρασκευάζω τολύπη αλλά και περιστρέφω, μοχθώ, εργάζομαι, ταλαιπωρώ, μηχανεύομαι. Τώρα, η ρίζα του ρήματος είναι το στρέφω >τρέπω >τροπή >τορπή >τοραπή >τολύπη (ρ>λ, α>υ), δηλαδή στρέφω κάτι προς νήση, να γίνει νήμα. Η τουλούπα, λοιπόν, είναι το στρόγγυλο γλύκισμα. Ιδίας ετυμολογίας είναι και το λουλούδι, τουλίπα, επειδή το σχήμα τού άνθους του μοιάζει με το σχήμα τής τολύπης, έτσι όπως τα πέταλα τυλίγονται και προστατεύουν τον στήμονα. Στήμονα βέβαια λέμε και το ροδάνι, στο γνέσιμο.

Πάμε τώρα στην καθομιλουμένη για να συναντήσουμε τα ντολμπέρια ή μπραζέρηδες ή μπρατίμια (σταυραδέρφια). Έτσι λέγονται τα παλληκάρια που αποτελούν την ακολουθία του γαμπρού, κάτι σαν σωματοφύλακες. Υπάρχει τραγούδι του γάμου που λέει: «Ναν’ η νύφη ντολμπεράκι κι ο γαμπρός γαρουφαλλάκι...» και άλλο «Ναν’ η νύφη ζουμπουλάκι κι ο γαμπρός γαρουφαλλάκι..». Υποψία μου είναι ότι η λέξη ντολμπεράκι είναι χαϊδευτικό της άγριας τουλίπας, που μοιάζει εκπληκτικά με το άγριο ζουμπούλι. Είναι άλλωστε φανερή η ομοηχία των λέξεων: τολύπη, τολυπάρι, ντολμπέρι. Άρα «ντολμπέρια» ήταν τα παλληκάρια που «τύλιγαν», «προστάτευαν» τον γαμπρό.

Και το γνωστό μας ντουλάπι προέρχεται επίσης από την ίδια ρίζα, με την έννοια του μηχανεύομαι κάτι. Ίδιας ρίζας πιστεύω πως είναι και η τούφα, ο στρόγγυλος όγκος ερίου.

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών