Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1822)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ |
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά - 34
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Κι αυτό το άρθρο, το τελευταίο τούτης της χρονιάς, θα είναι επετειακό.
Έχουμε, βλέπετε, πολλές λέξεις που χρησιμοποιούμε αυτές τις μέρες και καλό θα είναι να ξέρουμε και την ετυμολογία τους (λέμε τώρα!).
Σκέφτηκα, λοιπόν, την ετυμολογία της «Άγιας Νύχτας», του πιο απλού αλλά πιο διάσημου τραγουδιού αυτών των ημερών. Αλλά πριν σας την παραθέσω, καλό θα ήταν να ξέρετε και την ιστορία του τραγουδιού, που είναι εξόχως συγκινητική.
Ήταν παραμονή Χριστουγέννων, στα 1818, 204 χρόνια πριν, σε ένα μικρό χωριό της Αυστρίας το Oberndorf. Κι ενώ η μεγάλη γιορτή πλησίαζε, ένας πεινασμένος ποντικός τρύπωσε μέσα στο εκκλησιαστικό όργανο της εκκλησίας του χωριού και το κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικώς. Ο ιερέας Joseph Möhr (Μέερ) και ο οργανίστας Franz Grüber (Γκρύμπερ) έπρεπε επειγόντως να συνθέσουν χριστουγεννιάτικα κάλαντα για παιδική χορωδία και κιθάρα, που θα αντικαθιστούσε το κατεστραμμένο όργανο. Και πράγματι οι καμπάνες ήχησαν στο μικρό χωριό και μια απλή και τρυφερή μελωδιούλα, τραγουδισμένη από παιδικές φωνές, ζέστανε την κρύα χειμωνιάτικη νυχτιά. Μια μελωδιούλα, που έκτοτε τραγούδησαν και θα συνεχίσουν να τραγουδούν χιλιάδες στόματα, για πολλά-πολλά χρόνια ακόμα.
Η ρίζα του άγιος έχει μακρά ιστορία. Πρώτα το ρήμα χαίρω, με ρίζα χα>γα (χ>γ). Εξ αυτού παρήχθη το ρήμα γάομαι >γάνομαι >γάνυμαι, με ο>υ, που θα πει χαίρομαι για κάτι, λαμπρύνομαι και το ουσιαστικό γάνος, που θα πει χαρά. Τώρα, αν στο γάνος προτάξουμε το επιτατικό α, παίρνουμε το α-γάνομαι >α-γάομαι (= θαυμάζω, τιμώ, εκπλήττομαι, χαίρομαι) και έπειτα άγιος, ο άξιος τιμής και σεβασμού.
Οι ξένες γλώσσες έχουν μάλλον συγκεχυμένη έκφραση για τον άγιο, έννοια την οποία αποδίδουν στον Θεό, άλλοτε ως Κύριο, άλλοτε ως ιερό. Όπως και να ’χει όμως, οι ρίζες όλων των εννοιών αυτών παραμένουν ελληνικές. Ρίζα ένος/σένος (=ο παλαιότερος, με δασεία). Οι Λατίνοι τον είπαν senior (=ο παλαιότερος, seneo=γεραιός και senex=γέρων) κι από κει οι Γάλλοι segnieur (=Κύριος), οι Ιταλοί ομοίως, signore, οι Ισπανοί επίσης, señor και οι Άγγλοι sir.
Ρίζα άκρος, που επί βαθμού σημαίνει ο πρώτος, ο ύψιστος, ο υπέροχος. Οι Λατίνοι τον είπαν sacer (=ιερός και sacerdos ο ιερεύς, που επί προσώπων σημαίνει τον έμπειρο, τον άριστο). Οι Γάλλοι είπαν τον ιερό sacré, οι Ιταλοί sacro, οι Ισπανοί sagrado, οι Άγγλοι sacred και οι Γερμανοί sakramental.
Η τελευταία ελληνική ρίζα πρέπει να είναι εκ του σώος, υπό την έννοια ότι κάθε τι το ιερό πρέπει να είναι και γερό (ιερό>γερό). Έτσι οι Γάλλοι είπαν τον άγιο saint, οι Ιταλοί santo, οι Ισπανοί santo και san, οι Άγγλοι saint και οι Γερμανοί Sankt. Παρατηρείστε τώρα την λέξη υγεία στην αγγλική, health, η οποία ετυμολογείται εκ του ολοός (=υγιής) αλλά και holly (=άγιος).
Η νυξ-νυκτός είναι σύνθετη λέξη από αρνητικό μόριο νη και το ρηματικό επίθετο ακτός, του ρήματος άγω (=πορεύομαι). Νη+ακτός >νυκτός, με α>υ, επειδή την νύχτα κατά κανόνα δεν πορεύεται ο κόσμος. Εδώ οι ξένες γλώσσες δεν μπήκαν στον κόπο να αλλάξουν καν την ελληνική ρίζα. Έτσι, οι Λατίνοι την είπαν nox-noctis, οι Γάλλοι nuit, οι Ιταλοί notte, οι Ισπανοί noche, οι Άγγλοι night και οι Γερμανοί Nacht.
Το έλατο, το δέντρο που συνηθίζεται να στολίζουμε τις μέρες των εορτών, προέρχεται εκ του ρήματος ιάλλω (=φεύγω, τρέχω), ρήμα που αναφέρεται στον Όμηρο κυρίως επί κλοπιμαίων κτηνών, τα οποία ο κλέφτης πρέπει να ιάλλει, να φυγαδεύσει γρήγορα, δηλαδή. Ο μέλλων του ρήματος κάνει ιαλώ >ιλάω (με αντιμετάθεση αλ>λα) >ελάω/ελαύνω, με ι>ε. Η ελάτη ή έλατο, λοιπόν, είναι το δέντρο που ελαύνει εις ύψος.
Αγαπητοί αναγνώστες, με τούτο μου το άρθρο κλείνει το έτος 2022 κι εγώ τα τρία χρόνια μαζί σας. Δειλά ξεκινήσαμε να ξεδιπλώνουμε τις σκέψεις μας, η Εύη κι εγώ, για να αρχίσω να γράφω κάτι στην εφημερίδα, «Η φωνή της Κορινθίας». Με βάση πως κλείνουμε τρία χρόνια και συνεχίζουμε, μάλλον πήγε καλά. Καλείται, λοιπόν, και παρακαλείται ο σύμβιος της κυρίας, με το …χρήσιμο επώνυμο, κ. Κελλάρης, να πάει στο κελλάρι του και ν’ ανοίξει ένα μπουκάλι πεπαλαιωμένο κρασί να το γιορτάσουμε δεόντως.
Και να μη μας παίρνει από κάτω η κρατούσα κατάσταση του να μας κυβερνάνε προκλητικοί κορπίτες, εθνικώς και παγκοσμίως. Καλή χρονιά θα έχουμε όταν εμείς αποφασίσουμε να την αλλάξουμε, γιατί στο χέρι το δικό μας είναι και μόνο. Μένει να το πιστέψουμε…
Έχουμε, βλέπετε, πολλές λέξεις που χρησιμοποιούμε αυτές τις μέρες και καλό θα είναι να ξέρουμε και την ετυμολογία τους (λέμε τώρα!).
Σκέφτηκα, λοιπόν, την ετυμολογία της «Άγιας Νύχτας», του πιο απλού αλλά πιο διάσημου τραγουδιού αυτών των ημερών. Αλλά πριν σας την παραθέσω, καλό θα ήταν να ξέρετε και την ιστορία του τραγουδιού, που είναι εξόχως συγκινητική.
Ήταν παραμονή Χριστουγέννων, στα 1818, 204 χρόνια πριν, σε ένα μικρό χωριό της Αυστρίας το Oberndorf. Κι ενώ η μεγάλη γιορτή πλησίαζε, ένας πεινασμένος ποντικός τρύπωσε μέσα στο εκκλησιαστικό όργανο της εκκλησίας του χωριού και το κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικώς. Ο ιερέας Joseph Möhr (Μέερ) και ο οργανίστας Franz Grüber (Γκρύμπερ) έπρεπε επειγόντως να συνθέσουν χριστουγεννιάτικα κάλαντα για παιδική χορωδία και κιθάρα, που θα αντικαθιστούσε το κατεστραμμένο όργανο. Και πράγματι οι καμπάνες ήχησαν στο μικρό χωριό και μια απλή και τρυφερή μελωδιούλα, τραγουδισμένη από παιδικές φωνές, ζέστανε την κρύα χειμωνιάτικη νυχτιά. Μια μελωδιούλα, που έκτοτε τραγούδησαν και θα συνεχίσουν να τραγουδούν χιλιάδες στόματα, για πολλά-πολλά χρόνια ακόμα.
Η ρίζα του άγιος έχει μακρά ιστορία. Πρώτα το ρήμα χαίρω, με ρίζα χα>γα (χ>γ). Εξ αυτού παρήχθη το ρήμα γάομαι >γάνομαι >γάνυμαι, με ο>υ, που θα πει χαίρομαι για κάτι, λαμπρύνομαι και το ουσιαστικό γάνος, που θα πει χαρά. Τώρα, αν στο γάνος προτάξουμε το επιτατικό α, παίρνουμε το α-γάνομαι >α-γάομαι (= θαυμάζω, τιμώ, εκπλήττομαι, χαίρομαι) και έπειτα άγιος, ο άξιος τιμής και σεβασμού.
Οι ξένες γλώσσες έχουν μάλλον συγκεχυμένη έκφραση για τον άγιο, έννοια την οποία αποδίδουν στον Θεό, άλλοτε ως Κύριο, άλλοτε ως ιερό. Όπως και να ’χει όμως, οι ρίζες όλων των εννοιών αυτών παραμένουν ελληνικές. Ρίζα ένος/σένος (=ο παλαιότερος, με δασεία). Οι Λατίνοι τον είπαν senior (=ο παλαιότερος, seneo=γεραιός και senex=γέρων) κι από κει οι Γάλλοι segnieur (=Κύριος), οι Ιταλοί ομοίως, signore, οι Ισπανοί επίσης, señor και οι Άγγλοι sir.
Ρίζα άκρος, που επί βαθμού σημαίνει ο πρώτος, ο ύψιστος, ο υπέροχος. Οι Λατίνοι τον είπαν sacer (=ιερός και sacerdos ο ιερεύς, που επί προσώπων σημαίνει τον έμπειρο, τον άριστο). Οι Γάλλοι είπαν τον ιερό sacré, οι Ιταλοί sacro, οι Ισπανοί sagrado, οι Άγγλοι sacred και οι Γερμανοί sakramental.
Η τελευταία ελληνική ρίζα πρέπει να είναι εκ του σώος, υπό την έννοια ότι κάθε τι το ιερό πρέπει να είναι και γερό (ιερό>γερό). Έτσι οι Γάλλοι είπαν τον άγιο saint, οι Ιταλοί santo, οι Ισπανοί santo και san, οι Άγγλοι saint και οι Γερμανοί Sankt. Παρατηρείστε τώρα την λέξη υγεία στην αγγλική, health, η οποία ετυμολογείται εκ του ολοός (=υγιής) αλλά και holly (=άγιος).
Η νυξ-νυκτός είναι σύνθετη λέξη από αρνητικό μόριο νη και το ρηματικό επίθετο ακτός, του ρήματος άγω (=πορεύομαι). Νη+ακτός >νυκτός, με α>υ, επειδή την νύχτα κατά κανόνα δεν πορεύεται ο κόσμος. Εδώ οι ξένες γλώσσες δεν μπήκαν στον κόπο να αλλάξουν καν την ελληνική ρίζα. Έτσι, οι Λατίνοι την είπαν nox-noctis, οι Γάλλοι nuit, οι Ιταλοί notte, οι Ισπανοί noche, οι Άγγλοι night και οι Γερμανοί Nacht.
Το έλατο, το δέντρο που συνηθίζεται να στολίζουμε τις μέρες των εορτών, προέρχεται εκ του ρήματος ιάλλω (=φεύγω, τρέχω), ρήμα που αναφέρεται στον Όμηρο κυρίως επί κλοπιμαίων κτηνών, τα οποία ο κλέφτης πρέπει να ιάλλει, να φυγαδεύσει γρήγορα, δηλαδή. Ο μέλλων του ρήματος κάνει ιαλώ >ιλάω (με αντιμετάθεση αλ>λα) >ελάω/ελαύνω, με ι>ε. Η ελάτη ή έλατο, λοιπόν, είναι το δέντρο που ελαύνει εις ύψος.
Αγαπητοί αναγνώστες, με τούτο μου το άρθρο κλείνει το έτος 2022 κι εγώ τα τρία χρόνια μαζί σας. Δειλά ξεκινήσαμε να ξεδιπλώνουμε τις σκέψεις μας, η Εύη κι εγώ, για να αρχίσω να γράφω κάτι στην εφημερίδα, «Η φωνή της Κορινθίας». Με βάση πως κλείνουμε τρία χρόνια και συνεχίζουμε, μάλλον πήγε καλά. Καλείται, λοιπόν, και παρακαλείται ο σύμβιος της κυρίας, με το …χρήσιμο επώνυμο, κ. Κελλάρης, να πάει στο κελλάρι του και ν’ ανοίξει ένα μπουκάλι πεπαλαιωμένο κρασί να το γιορτάσουμε δεόντως.
Και να μη μας παίρνει από κάτω η κρατούσα κατάσταση του να μας κυβερνάνε προκλητικοί κορπίτες, εθνικώς και παγκοσμίως. Καλή χρονιά θα έχουμε όταν εμείς αποφασίσουμε να την αλλάξουμε, γιατί στο χέρι το δικό μας είναι και μόνο. Μένει να το πιστέψουμε…
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο