Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1825)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά - 37

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής

Με αφορμή την κηδεία του τέως Βασιλιά των Ελλήνων, Κωνσταντίνου, θα ήθελα να κάνω μια αναφορά σε δύο όρους, που συγχέονται από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Τέως και πρώην. Τελικώς ο Κωνσταντίνος ήταν τέως ή πρώην;

Η αλήθεια είναι πως και οι δύο αυτοί γραμματικοί όροι αναφέρονται σε κάποιον που κατείχε μια θέση, ιδιότητα, αξίωμα, στο παρελθόν.

Ας δούμε πρώτα τις ετυμολογίες τους, ξεκινώντας από τον τέως, που στα αρχαία ελληνικά σήμαινε έως τώρα, δηλαδή, αναφερόταν στο κοντινό παρελθόν. Η λέξη είναι σύνθετη εκ δύο συνδέσμων, του συμπλεκτικού, τε, και του χρονικού, ως. Εάν το τ μετατραπεί σε δασεία, τότε προκύπτει το χρονικό επίρρημα, έως.

Πάμε τώρα στο πρώην, λέξη που αναφέρεται στο πιο μακρινό παρελθόν. Ετυμολογείται εκ του ρήματος περάω (επί+ελάω >επελάω >πελάω >περάω =διαβαίνω, διαπερνώ, περνώ σε κάποιο ή από κάποιο τόπο), που με ε>ο προήλθε ο πόρ-ος και το ρήμα πορεύω. Μετά, με ορ>ρο, προήλθε η πρόθεση, προ, εκ της οποίας και ο πρώην, με ο>ω.

Και τώρα η σημασία και οι λεπτές διαφορές μεταξύ των δύο λέξεων. Η λέξη τέως χρησιμοποιείται για κάποιον που κατείχε μια θέση ή ένα αξίωμα μέχρι πριν λίγο, δηλαδή ήταν ο τελευταίος πριν από αυτόν που το κατέχει τώρα. Για παράδειγμα: Ο προηγούμενος του τωρινού Δημάρχου μιας πόλης είναι τέως Δήμαρχος. Οι προηγούμενοι του τέως, όσοι κι αν είναι, λέγονται πρώην. Άρα πρώην μπορούμε να ονομάσουμε οποιονδήποτε κατείχε μια θέση στο μακρινό παρελθόν και δεν την κατέχει πια.

Εδώ να δώσω μια διευκρίνηση στους …πολύγαμους, με τις γυναίκες της ζωής τους. Αν κάποιος έχει παντρευτεί τρεις φορές, η πρώτη του γυναίκα είναι η πρώην, η δεύτερη είναι η τέως και η τρίτη η νυν. Στην περίπτωση που κάποιος χώρισε και δεν ξαναπαντρεύτηκε, η σύζυγός του λέγεται κανονικά τέως και όχι πρώην. Για να μην παρεξηγηθώ από τις κυρίες, το παράδειγμα είναι προφανώς αμφίδρομο.

Στην περίπτωση του Κωνσταντίνου υπάρχει κι ένα άλλο άξιο λόγου. Ο θεσμός της βασιλείας καταργήθηκε, με τελευταίο βασιλιά τον νυν μεταστάντα, άρα το αξίωμά του δεν πρόκειται ποτέ να καλυφθεί από άλλον. Επομένως ορθώς αποκαλείται τέως. Εάν όμως υπήρχε συνέχεια στον θεσμό της βασιλείας και τον είχαν αντικαταστήσει κι άλλοι βασιλείς, τότε θα ήταν πρώην.

Μιας όμως και κάναμε ολόκληρη διατριβή, με αφορμή τον αποθανόντα Βασιλέα, δεν θα ήταν άσχημο να δούμε και την ετυμολογία του. Πρόκειται για σύνθετη λέξη, εκ του βαίνω >βάσις + λεώς>λαός (ο εκ της λας=πέτρας δημιουργηθείς, σύμφωνα με τον μύθο του Δευκαλίωνος και της Πύρρας) και σημαίνει αυτόν που αποτελεί την βάση, την σταθερότητα του λαού. Λέτε, και να μην το ’χαμε καταλάβει τόσα χρόνια; Κι όχι μόνο για τον δικό μας αλλά και για τους άλλους γαλαζοαίματους, όπου γης.

Η αρχαιελληνική ονομασία του Βασιλιά είναι άναξ, ετυμολογούμενο εκ του ανά + άξω (μέλλων του άγω) και δηλώνει τον κύριο, τον δεσπότη. Εντελώς άλλης λογικής είναι η ονομασία του βασιλιά στις ξένες γλώσσες. Η ρίζα τους έγκειται στο αρχαιοελληνικό ρήμα, ορέγω, που θα πει εκτείνω, ευθύνω την χείρα, διευθύνω (στον Οιδίποδα Τύραννο, 104, γράφεται «απευθύνω πόλιν», άρα κυβερνώ). Οι Λατίνοι ονόμασαν τον βασιλιά, τον ηγεμόνα, rex-regis και την βασίλισσα regina, εκ του rego, που σημαίνει ευθύνω, έχω την ευθύνη. Ο Ισίδωρος στο έργο του Etymologica γράφει «recte faciendo, regis nomen tenetur», που θα πει «κάνοντας το σωστό (έχοντας την ευθύνη), διατηρείται το όνομα του βασιλιά». Οι Γάλλοι είπαν τον βασιλιά roi, οι Ιταλοί re, οι Ισπανοί rey, οι Άγγλοι King και οι Γερμανοί König. Η ρίζα των δύο τελευταίων είναι εκ του λατινικού genus κι αυτό εκ του ελληνικού, γένος.

Ευλογημένη η Βασιλεία των …ανάκτων, αλλά μακρυά από μας…

* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών