Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1827)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά - 39
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Όταν συμβαίνουν τόσα και τόσα γύρω μας, πώς θα μπορούσαμε να είμαστε νήδυμοι; «Ορίστε…;», θα απορούσε κάποιος, «τι γλώσσα μιλάς και τι ακριβώς σημαίνει αυτό που λες; Μήπως μας βρίζεις;»
Άντε τώρα εσύ να απαντήσεις. Και φυσικά δεν βρίζω, και φυσικά μιλάω ελληνικά, και φυσικά περιγράφω με απόλυτη ακρίβεια την αφασία που μας δέρνει, και τον βαθύ ύπνο, στον οποίον έχουμε βυθιστεί, ως να μη συμβαίνει το παραμικρό γύρω μας. Γνωρίζετε ασφαλώς σε ποια εποχή αναφέρομαι και δεν χρειάζεται να επεκταθώ. Πάμε στην ετυμολογία της λέξεως.
Νήδυμος θα πει ήσυχος, ήρεμος, ξεκουραστικός, βαθύς. Πολλοί υποστηρίζουν πως προέρχεται εκ του μορίου νη ή του ευφωνικού ν και του επιθέτου ηδύς (=γλυκός), δηλαδή, όχι γλυκός, ασχέτου όμως με το νόημα. Άλλωστε, το αρνητικό μόριο ποτέ δεν μπαίνει πριν από δασυνόμενες λέξεις, αφού η λέξη ηδύς δασύνεται.
Άλλη άποψη λέει πως προέρχεται εκ της νηδύος (νηδύς=μήτρα, κοιλιά). Έλα όμως που δεν κολλάει με την σημασία του. Τι σχέση θα μπορούσε να έχει η κοιλιά με την ησυχία; Έπειτα, η νηδύς ετυμολογείται εκ του αρνητικού μορίου νη+ίδον (ή είδον), αυτό, δηλαδή, που δεν φαίνεται, ουδεμία σχέση έχοντος με τον ήσυχο.
Συμβουλευόμενοι την ελληνική γραμματική διαβάζουμε πως όταν μια λέξη τελειώνει σε -μος, έχει πάνω από δύο συλλαβές, τονίζεται στην προπαραλήγουσα και πριν το -μος υπάρχει Υ, τότε αυτό είναι μακρό, με την προϋπόθεση η λέξη να είναι σύνθετη. Αν όχι, τότε είναι βραχύ. Το Υ της νηδύος είναι βραχύ, άρα αποκλείεται η περίπτωση σύνθετης λέξεως. Αποκλείεται ή κάτι άλλο συμβαίνει, που δείχνει την τρομερή ευπλαστότητα των ελληνικών λέξεων;
Συμβαίνει πως η λέξη όντως είναι σύνθετη και δεν παρακάμπτει τον παραπάνω κανόνα, αφού ετυμολογείται εκ του αρνητικού μορίου νη και την λέξη τομή, (εκ του τέμνω), με τ>δ και ο>υ. Νήδυμος ύπνος είναι αυτός που δεν διακόπτεται, άρα ο ήρεμος, ο ξεκουραστικός, ο ήσυχος. Πώς λέμε ...nirvana;
Μιας και μιλάμε για ύπνο, τον οποίον χρειάζεται το σώμα να ξεκουραστεί, ας δούμε την ετυμολογία του σώματος. Η πρωταρχική του σημασία ανευρίσκεται στον Όμηρο, που το αναφέρει πάντα με την έννοια του νεκρού σώματος ή του πτώματος ή επί θυσιαζομένων ζώων. Άρα η έννοια αυτή μας οδηγεί στο ρήμα θύω (=θυσιάζω) και στο θύμα (=το θυσιαζόμενο ζώο), το οποίο οι Λάκωνες έλεγαν σύμα. Θύμα >σύμα >σώμα, με υ>ω. Μεταγενέστερα το σώμα απέκτησε πάρα πολλές σημασίες, όπως το ζων σώμα, το πράγμα, το σύνολο ανθρώπων (σώμα στρατού, δικαστικό σώμα) κλπ.
Οι ξένες γλώσσες δεν χρησιμοποιούν αυτό το έτυμο. Οι Λατίνοι λένε το σώμα corpus, κι από κει οι Γάλλοι corps, οι Ιταλοί corpo, οι Ισπανοί cuerpo, οι Άγγλοι corps (στρατεύματα ) και οι Γερμανοί Körper. Η ελληνική τους ρίζα είναι όλων αυτών το κορσός (=κορμός), όπως μας παραδίδει ο Ησύχιος.
Όταν σήμερα θέλουμε να πούμε πως δεν τα έχουμε καταφέρει λέμε πως τα κάναμε σαλάτα. Και τι είναι η σαλάτα; Ένα μίγμα λαχανικών, μαζί και με άλλα τρόφιμα ενδεχομένως. Το μίγμα ή μείγμα προέρχεται εκ του ρήματος μίσγω (ή-μισ-υς+άγ-ω), που σημαίνει ανακατώνω, αλλά και συνάπτω, συμπλέκομαι, έρχομαι σε σαρκική επαφή κλπ. Το μίσγω έδωσε το μίγνυμι και το μίγμα ή μείγμα, με ι>ει. Το πιο σωστό όμως είναι με -ι, αφού αυτή είναι η ρίζα του.
Οι Λατίνοι κράτησαν σχεδόν αυτούσια την ελληνική ρίζα και είπαν το αναμιγνύω misceo, οι Γάλλοι mêler-mélanger, οι Ιταλοί mischiare, οι Ισπανοί mezclar, οι Άγγλοι mix και οι Γερμανοί mischen. Θυμηθείτε αυτούς που σε παληότερες εποχές μετέδιδαν ποδοσφαιρικούς αγώνες, που έλεγαν «γίνεται ένα μελέ στην μικρή περιοχή», εννοώντας πως ήταν μαζεμένοι-ανακατωμένοι πολλοί ποδοσφαιριστές.
Κι επειδή η σαλατούλα γίνεται πολύ μυρωδάτη με την προσθήκη άνηθου, ας δούμε από πού κατάγεται το εν λόγω μυρωδικό. Το Ετυμολογικόν το Μέγα γράφει «Ἄνηθον παρὰ τὸ ἄνω θεῖν, διὰ τὴν ἐν τάχει αὔξησιν», δηλαδή αυξάνεται, μεγαλώνει γρήγορα. Η λέξη είναι σύνθετη εκ των άνω+θέω (=τρέχω), τρέχει, δηλαδή, γρήγορα προς τα πάνω.
Αχ, τώρα μου άνοιξε η όρεξη και μετά πρέπει να ρίξω κι ένα νήδυμο ύπνο, να ξεχάσω τα …βάσανα. Μόνο που αυτά αύριο θα ξαναείναι βάσανα κι εγώ θα πρέπει να ξανακοιμηθώ να τα ξαναξεχάσω και πάει λέγοντας. Εκτός… (γράψτε μόνοι σας την συνέχεια).
Άντε τώρα εσύ να απαντήσεις. Και φυσικά δεν βρίζω, και φυσικά μιλάω ελληνικά, και φυσικά περιγράφω με απόλυτη ακρίβεια την αφασία που μας δέρνει, και τον βαθύ ύπνο, στον οποίον έχουμε βυθιστεί, ως να μη συμβαίνει το παραμικρό γύρω μας. Γνωρίζετε ασφαλώς σε ποια εποχή αναφέρομαι και δεν χρειάζεται να επεκταθώ. Πάμε στην ετυμολογία της λέξεως.
Νήδυμος θα πει ήσυχος, ήρεμος, ξεκουραστικός, βαθύς. Πολλοί υποστηρίζουν πως προέρχεται εκ του μορίου νη ή του ευφωνικού ν και του επιθέτου ηδύς (=γλυκός), δηλαδή, όχι γλυκός, ασχέτου όμως με το νόημα. Άλλωστε, το αρνητικό μόριο ποτέ δεν μπαίνει πριν από δασυνόμενες λέξεις, αφού η λέξη ηδύς δασύνεται.
Άλλη άποψη λέει πως προέρχεται εκ της νηδύος (νηδύς=μήτρα, κοιλιά). Έλα όμως που δεν κολλάει με την σημασία του. Τι σχέση θα μπορούσε να έχει η κοιλιά με την ησυχία; Έπειτα, η νηδύς ετυμολογείται εκ του αρνητικού μορίου νη+ίδον (ή είδον), αυτό, δηλαδή, που δεν φαίνεται, ουδεμία σχέση έχοντος με τον ήσυχο.
Συμβουλευόμενοι την ελληνική γραμματική διαβάζουμε πως όταν μια λέξη τελειώνει σε -μος, έχει πάνω από δύο συλλαβές, τονίζεται στην προπαραλήγουσα και πριν το -μος υπάρχει Υ, τότε αυτό είναι μακρό, με την προϋπόθεση η λέξη να είναι σύνθετη. Αν όχι, τότε είναι βραχύ. Το Υ της νηδύος είναι βραχύ, άρα αποκλείεται η περίπτωση σύνθετης λέξεως. Αποκλείεται ή κάτι άλλο συμβαίνει, που δείχνει την τρομερή ευπλαστότητα των ελληνικών λέξεων;
Συμβαίνει πως η λέξη όντως είναι σύνθετη και δεν παρακάμπτει τον παραπάνω κανόνα, αφού ετυμολογείται εκ του αρνητικού μορίου νη και την λέξη τομή, (εκ του τέμνω), με τ>δ και ο>υ. Νήδυμος ύπνος είναι αυτός που δεν διακόπτεται, άρα ο ήρεμος, ο ξεκουραστικός, ο ήσυχος. Πώς λέμε ...nirvana;
Μιας και μιλάμε για ύπνο, τον οποίον χρειάζεται το σώμα να ξεκουραστεί, ας δούμε την ετυμολογία του σώματος. Η πρωταρχική του σημασία ανευρίσκεται στον Όμηρο, που το αναφέρει πάντα με την έννοια του νεκρού σώματος ή του πτώματος ή επί θυσιαζομένων ζώων. Άρα η έννοια αυτή μας οδηγεί στο ρήμα θύω (=θυσιάζω) και στο θύμα (=το θυσιαζόμενο ζώο), το οποίο οι Λάκωνες έλεγαν σύμα. Θύμα >σύμα >σώμα, με υ>ω. Μεταγενέστερα το σώμα απέκτησε πάρα πολλές σημασίες, όπως το ζων σώμα, το πράγμα, το σύνολο ανθρώπων (σώμα στρατού, δικαστικό σώμα) κλπ.
Οι ξένες γλώσσες δεν χρησιμοποιούν αυτό το έτυμο. Οι Λατίνοι λένε το σώμα corpus, κι από κει οι Γάλλοι corps, οι Ιταλοί corpo, οι Ισπανοί cuerpo, οι Άγγλοι corps (στρατεύματα ) και οι Γερμανοί Körper. Η ελληνική τους ρίζα είναι όλων αυτών το κορσός (=κορμός), όπως μας παραδίδει ο Ησύχιος.
Όταν σήμερα θέλουμε να πούμε πως δεν τα έχουμε καταφέρει λέμε πως τα κάναμε σαλάτα. Και τι είναι η σαλάτα; Ένα μίγμα λαχανικών, μαζί και με άλλα τρόφιμα ενδεχομένως. Το μίγμα ή μείγμα προέρχεται εκ του ρήματος μίσγω (ή-μισ-υς+άγ-ω), που σημαίνει ανακατώνω, αλλά και συνάπτω, συμπλέκομαι, έρχομαι σε σαρκική επαφή κλπ. Το μίσγω έδωσε το μίγνυμι και το μίγμα ή μείγμα, με ι>ει. Το πιο σωστό όμως είναι με -ι, αφού αυτή είναι η ρίζα του.
Οι Λατίνοι κράτησαν σχεδόν αυτούσια την ελληνική ρίζα και είπαν το αναμιγνύω misceo, οι Γάλλοι mêler-mélanger, οι Ιταλοί mischiare, οι Ισπανοί mezclar, οι Άγγλοι mix και οι Γερμανοί mischen. Θυμηθείτε αυτούς που σε παληότερες εποχές μετέδιδαν ποδοσφαιρικούς αγώνες, που έλεγαν «γίνεται ένα μελέ στην μικρή περιοχή», εννοώντας πως ήταν μαζεμένοι-ανακατωμένοι πολλοί ποδοσφαιριστές.
Κι επειδή η σαλατούλα γίνεται πολύ μυρωδάτη με την προσθήκη άνηθου, ας δούμε από πού κατάγεται το εν λόγω μυρωδικό. Το Ετυμολογικόν το Μέγα γράφει «Ἄνηθον παρὰ τὸ ἄνω θεῖν, διὰ τὴν ἐν τάχει αὔξησιν», δηλαδή αυξάνεται, μεγαλώνει γρήγορα. Η λέξη είναι σύνθετη εκ των άνω+θέω (=τρέχω), τρέχει, δηλαδή, γρήγορα προς τα πάνω.
Αχ, τώρα μου άνοιξε η όρεξη και μετά πρέπει να ρίξω κι ένα νήδυμο ύπνο, να ξεχάσω τα …βάσανα. Μόνο που αυτά αύριο θα ξαναείναι βάσανα κι εγώ θα πρέπει να ξανακοιμηθώ να τα ξαναξεχάσω και πάει λέγοντας. Εκτός… (γράψτε μόνοι σας την συνέχεια).
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο