Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1828)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
|
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά - 40
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης
Καθηγητής Μουσικής
Δεν θα μπορούσα να μην συμμετάσχω, έστω και ετυμολογικώς, στο τρομερό γεγονός, που συνέβη στην γειτονική Τουρκία αλλά και την Συρία, τον σεισμό. Φοβερό και τρομερό συναίσθημα να σείεται η γη κι εσύ να μην ξέρεις κατά πού να κάνεις. Στοιχείο ή στοιχειό, όπως το λέει ο λαός μας, για να δηλώσει τον φόβο, που του προκαλεί αυτή η δραστηριότητα της φύσης.
Η ετυμολογία του σεισμού είναι από το ρήμα σαόω>σώω, που κυριολεκτικώς σημαίνει σώζω από θάνατο, διασώζω, διαφυλάττω, τηρώ κλπ.
Αυτό σε συνδυασμό με ένα άλλο ρήμα, το ίημι (=θέτω σε κίνηση), με ρίζα -ι, δημιουργεί το ρήμα σείω. Σαί-ω >σαίω >σείω, με α>ε, που σημαίνει κουνώ, ανακινώ, ταράζω, θορυβώ. Εκ του σείω, λοιπόν, ο σεισμός, το κούνημα, δηλαδή, της γης εν προκειμένω.
Δια του σεισμού «σχίζεται η γη στα δύο», όπως το περιγράφει η σοφή καθομιλουμένη. Λέω σοφή, διότι, χωρίς ίσως να το γνωρίζει, διασώζει αρχέγονες ρίζες, που με την πάροδο του χρόνου έχουν μεταμφιεστεί και παραφθαρεί, χωρίς πλέον να αναγνωρίζονται. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί και το ρήμα σχίζω, προερχόμενο εκ της πρόθεσης κατά, εκ της οποίας δημιουργήθηκε το ρήμα καίνυμαι (=υπερτερώ, υπερέχω), στην συνέχεια το χάζω, χάζομαι (=υποχωρώ), κάζω (=αναγκάζω κάποιον να αποχωρήσει), κήδω, κηδαίνω, κεδάω (=διασπώ, σπάζω σε δύο) και εξ αυτού σ-κεδάω >σχεδάω, με κ>χ, σχίδιω, με ε>ι, σχίζω, με δι>ζ. Άρα, το σχίζω-σχισμή έχει την έννοια του κεδάω, διαχωρίζω σε δύο, όπως ακριβώς παρατηρείται στην γη μετά από σεισμό.
Μια άλλη σχετική λέξη είναι η χαραμάδα (=λεπτή σχισμή) ετυμολογούμενη εκ του ηχομιμητικού ρήματος χα-ίνω ή χά-σκω, με ρίζα χα-, που σημαίνει ανοίγω το στόμα (χααα, επί χασμουρητού, επί γέλωτος, επί κούρασης, εξ ανίας), με επίσης παράγωγο την χα-ρά. Στον Όμηρο συναντάται μόνον η μετοχή αορίστου, χανών, και παρακειμένου, κεχηνώς.
Εκ αυτών προήλθε η χεία, χείη (=οπή, φωλιά φιδιών, εξ ου και οχιά, με ο ευφωνικό και η>ι) και ο χηραμός, με ει>η. Εκ του χηραμού, με η>α, προέκυψε ο χαραμός (=σχισμή γης), η χαραμάδα. Ομοίως το χάσμα («χάσμα σεισμού»), που δηλώνει μεγαλύτερη οπή.
Δείτε τώρα πώς περιγράφει ο μέγας Όμηρος και αυτό ακόμα το κατά τους σεισμολόγους, «ρήγμα της Ανατολίας». Οι πανάρχαιοι αυτόχθονες Έλληνες, ως γνωστόν, χρησιμοποιούσαν ένα πλουσιώτατο θαλασσινό λεξιλόγιο, είχαν κάνει άριστα την ονοματοθεσία του Αιγαίου πελάγους και γνώριζαν ακόμα και τα ρήγματά του, την γνώση των οποίων είχαν αποδώσει στον θεό της θάλασσας, τον Ποσειδώνα, ο «γαιήοχος ενοσίχθων», αυτός δηλαδή που κατέχει και κλονίζει την γη. «…ἔστι δέ τι σπέος (σ.σ. σπήλαιο) εὐρὺ βαθείης βένθεσι λίμνης (σ.σ. στα βάθη της βαθειάς θάλασσας) μεσσηγὺς (σ.σ.
ανάμεσα) Τενέδοιο καὶ Ἴμβρου παιπαλοέσσης (σ.σ. απόκρημνη)• ἔνθ᾽ ἵππους ἔστησε Ποσειδάων ἐνοσίχθων…» (Ιλ. Ν32). Σ’ αυτούς τους στίχους και στους παρακάτω ο ποιητής υπερτονίζει τα σχετικά με τους σεισμούς επίθετα του Ποσειδώνα, γαιήοχος, ενοσίχθων, εννοσίγαιος. Ο Ποσειδών, λοιπόν, μέσα από αυτά τα ρήγματα «ἐτίναζε γαῖαν».
Το ρήγμα όμως πόθεν; Εκ του ηχομιμητικού ρήματος βρυχάομαιώμαι, με ρίζα ρα- (ρά-σσω, ρα-ίω, ρή-γνυμι, με α>η, φ-ρά-σσω, β-ρά-ζω κλπ), το οποίο έχει μακρά ιστορία και διακλαδίζεται σε μια ευρύτατη γκάμα εννοιών. Το σίγουρο είναι πως συνδέεται με την συνύπαρξη των πρωτόγονων ανθρώπων με τα ζώα και τον αγώνα επιβίωσης μεταξύ τους. Αυτό που δείχνει ο ήχος του, και που μας είναι πιο οικείος, είναι ένα παρατεταμένο βρρρ, το οποίο μπορεί να προέρχεται από βρυχηθμό ζώου αλλά και από την υπόκωφη βοή, πριν και κατά την διάρκεια ενός σεισμού. Το αντίστοιχο ρήμα που μας έδωσε το ρήγμα είναι το ρήγνυμι (=σπάζω, κομματιάζω), έννοια την οποία παρατηρούμε έπειτα από ένα μεγάλο σεισμό, το κομμάτιασμα, το σπάσιμο της γης αλλά και της μετακίνησης των υπογείων πλακών, που τον προκαλούν.
Θα κλείσω με την θλιβερή διαπίστωση και το άκρον άωτον της υποκρισίας. Οι «πολιτισμένοι λαοί» σπεύδουν να βοηθήσουν την πληγείσα Τουρκία, επειδή ανήκει στο μπλοκ το δικό τους, ενώ για την εξ ίσου μαρτυρική Συρία θα το σκεφθούν αν και πώς θα το πράξουν, επειδή «δεν συνεμορφώθη προς τας υποδείξεις» και βρίσκεται σε καθεστώς τιμωρίας. Οι «δημοκράτες» της γης, τα παγκόσμια αυτά αληταριά, που μας δουλεύουν μπροστά στα μούτρα μας. Η Νέμεσις όμως είναι νομοτέλεια και δεν θα γλυτώσουν…
Η ετυμολογία του σεισμού είναι από το ρήμα σαόω>σώω, που κυριολεκτικώς σημαίνει σώζω από θάνατο, διασώζω, διαφυλάττω, τηρώ κλπ.
Αυτό σε συνδυασμό με ένα άλλο ρήμα, το ίημι (=θέτω σε κίνηση), με ρίζα -ι, δημιουργεί το ρήμα σείω. Σαί-ω >σαίω >σείω, με α>ε, που σημαίνει κουνώ, ανακινώ, ταράζω, θορυβώ. Εκ του σείω, λοιπόν, ο σεισμός, το κούνημα, δηλαδή, της γης εν προκειμένω.
Δια του σεισμού «σχίζεται η γη στα δύο», όπως το περιγράφει η σοφή καθομιλουμένη. Λέω σοφή, διότι, χωρίς ίσως να το γνωρίζει, διασώζει αρχέγονες ρίζες, που με την πάροδο του χρόνου έχουν μεταμφιεστεί και παραφθαρεί, χωρίς πλέον να αναγνωρίζονται. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί και το ρήμα σχίζω, προερχόμενο εκ της πρόθεσης κατά, εκ της οποίας δημιουργήθηκε το ρήμα καίνυμαι (=υπερτερώ, υπερέχω), στην συνέχεια το χάζω, χάζομαι (=υποχωρώ), κάζω (=αναγκάζω κάποιον να αποχωρήσει), κήδω, κηδαίνω, κεδάω (=διασπώ, σπάζω σε δύο) και εξ αυτού σ-κεδάω >σχεδάω, με κ>χ, σχίδιω, με ε>ι, σχίζω, με δι>ζ. Άρα, το σχίζω-σχισμή έχει την έννοια του κεδάω, διαχωρίζω σε δύο, όπως ακριβώς παρατηρείται στην γη μετά από σεισμό.
Μια άλλη σχετική λέξη είναι η χαραμάδα (=λεπτή σχισμή) ετυμολογούμενη εκ του ηχομιμητικού ρήματος χα-ίνω ή χά-σκω, με ρίζα χα-, που σημαίνει ανοίγω το στόμα (χααα, επί χασμουρητού, επί γέλωτος, επί κούρασης, εξ ανίας), με επίσης παράγωγο την χα-ρά. Στον Όμηρο συναντάται μόνον η μετοχή αορίστου, χανών, και παρακειμένου, κεχηνώς.
Εκ αυτών προήλθε η χεία, χείη (=οπή, φωλιά φιδιών, εξ ου και οχιά, με ο ευφωνικό και η>ι) και ο χηραμός, με ει>η. Εκ του χηραμού, με η>α, προέκυψε ο χαραμός (=σχισμή γης), η χαραμάδα. Ομοίως το χάσμα («χάσμα σεισμού»), που δηλώνει μεγαλύτερη οπή.
Δείτε τώρα πώς περιγράφει ο μέγας Όμηρος και αυτό ακόμα το κατά τους σεισμολόγους, «ρήγμα της Ανατολίας». Οι πανάρχαιοι αυτόχθονες Έλληνες, ως γνωστόν, χρησιμοποιούσαν ένα πλουσιώτατο θαλασσινό λεξιλόγιο, είχαν κάνει άριστα την ονοματοθεσία του Αιγαίου πελάγους και γνώριζαν ακόμα και τα ρήγματά του, την γνώση των οποίων είχαν αποδώσει στον θεό της θάλασσας, τον Ποσειδώνα, ο «γαιήοχος ενοσίχθων», αυτός δηλαδή που κατέχει και κλονίζει την γη. «…ἔστι δέ τι σπέος (σ.σ. σπήλαιο) εὐρὺ βαθείης βένθεσι λίμνης (σ.σ. στα βάθη της βαθειάς θάλασσας) μεσσηγὺς (σ.σ.
ανάμεσα) Τενέδοιο καὶ Ἴμβρου παιπαλοέσσης (σ.σ. απόκρημνη)• ἔνθ᾽ ἵππους ἔστησε Ποσειδάων ἐνοσίχθων…» (Ιλ. Ν32). Σ’ αυτούς τους στίχους και στους παρακάτω ο ποιητής υπερτονίζει τα σχετικά με τους σεισμούς επίθετα του Ποσειδώνα, γαιήοχος, ενοσίχθων, εννοσίγαιος. Ο Ποσειδών, λοιπόν, μέσα από αυτά τα ρήγματα «ἐτίναζε γαῖαν».
Το ρήγμα όμως πόθεν; Εκ του ηχομιμητικού ρήματος βρυχάομαιώμαι, με ρίζα ρα- (ρά-σσω, ρα-ίω, ρή-γνυμι, με α>η, φ-ρά-σσω, β-ρά-ζω κλπ), το οποίο έχει μακρά ιστορία και διακλαδίζεται σε μια ευρύτατη γκάμα εννοιών. Το σίγουρο είναι πως συνδέεται με την συνύπαρξη των πρωτόγονων ανθρώπων με τα ζώα και τον αγώνα επιβίωσης μεταξύ τους. Αυτό που δείχνει ο ήχος του, και που μας είναι πιο οικείος, είναι ένα παρατεταμένο βρρρ, το οποίο μπορεί να προέρχεται από βρυχηθμό ζώου αλλά και από την υπόκωφη βοή, πριν και κατά την διάρκεια ενός σεισμού. Το αντίστοιχο ρήμα που μας έδωσε το ρήγμα είναι το ρήγνυμι (=σπάζω, κομματιάζω), έννοια την οποία παρατηρούμε έπειτα από ένα μεγάλο σεισμό, το κομμάτιασμα, το σπάσιμο της γης αλλά και της μετακίνησης των υπογείων πλακών, που τον προκαλούν.
Θα κλείσω με την θλιβερή διαπίστωση και το άκρον άωτον της υποκρισίας. Οι «πολιτισμένοι λαοί» σπεύδουν να βοηθήσουν την πληγείσα Τουρκία, επειδή ανήκει στο μπλοκ το δικό τους, ενώ για την εξ ίσου μαρτυρική Συρία θα το σκεφθούν αν και πώς θα το πράξουν, επειδή «δεν συνεμορφώθη προς τας υποδείξεις» και βρίσκεται σε καθεστώς τιμωρίας. Οι «δημοκράτες» της γης, τα παγκόσμια αυτά αληταριά, που μας δουλεύουν μπροστά στα μούτρα μας. Η Νέμεσις όμως είναι νομοτέλεια και δεν θα γλυτώσουν…
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο