Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1850)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
(Συνέχεια από το προηγούμενο)
«Έχομεν δημοκρατίαν», θα αναφωνούσε κάποιος Έλλην πατριώτης, με την νέα μας (λέμε τώρα!) εκλεγμένη Κυβέρνηση και τα όσα ...δημοκρατικά προηγήθηκαν της εκλογής της.
Δεν επιθυμώ να προεκτείνω την εναρκτήρια ειρωνεία μου σε αναλύσεις. Ο λαός θα τα θεωρούσε ψιλά γράμματα, την στιγμή κατά την οποία αποχαυνώνεται από το πρωί με όλες τις τηλεπερσόνες, συνεχίζει με τις επόμενες βαθυστόχαστες το μεσημέρι και καταλήγει να κοιμάται ήσυχος και ανήσυχος μαζί για το αν θα γίνει ή όχι ο Σασμός (αν τελειώσει φέτος), έχοντας ήδη εκλέξει τον δημοκρατικό ηγέτη του για τα επόμενα 4 χρόνια.
Όταν λέμε ψιλά γράμματα -κι όχι ψηλά- εννοούμε τις λεπτομέρειες, που δεν ενδιαφέρουν πολύ κόσμο και είναι συνήθως τυπωμένες με μικρά τυπογραφικά στοιχεία. Η πρωταρχική ρίζα είναι το ρήμα σπάω (=σύρω, σπαράσσω, μαδώ, αποσπώ κλπ), το οποίο έγινε ψάω >ψάνω >ψάλνω (ν>λ) > ψάλλω (λν>λλ, =αποσπώ, εγγίζω δυνατά, παίζω με δάχτυλα μουσικό όργανο, άδω, ψέλνω) και με α>ι έγινε ψιλός (=γυμνός, άτριχος, ελαφρώς οπλισμένος στρατιώτης, ο πεζός λόγος, η άδενδρος χώρα, γη).
Ο λαός μας, όταν θέλει να δηλώσει πως κάποιος προσεταιρίζεται κάποιον άλλον για λόγους καθαρώς συμφέροντος και λέει γι’ αυτόν υπερβολικούς επαίνους, λέει πως ο πρώτος γλείφει τον δεύτερο. Φαινόμενο εξόχως δημοφιλές στις προεκλογικές εκστρατείες, όπου οπαδοί, που προσδοκούν την εύνοια του υποψηφίου, φέρονται με τρόπο που δεν συνάδει με αξιοπρεπές ον. Το γλείφω κατάγεται εκ του λείπω (επιτ. λα+είκω= υποχωρώ, απολείπομαι, με κ>π), που έγινε λείχω (αρχική ρίζα λείκ-, με κ>χ) και γλείφω στην καθομιλουμένη, με το γ να προτάσσεται και το φ να έχει προκύψει εκ τροπής του π (λειπ-). Άλλη εκδοχή λέει πως θα μπορούσε να προέρχεται εκ του ο-λίγ-ος, με γ>χ, υπό την έννοια πως γλείφουμε κάτι λίγο, όπως τα εναπομείναντα από τα οστά. Οι ξένες γλώσσες πήραν σχεδόν αυτούσιο το λείχω και οι μεν Λατίνοι το είπαν lekkon (φράγκ.) και lambo, οι Γάλλοι lécher και licher, οι Ιταλοί leccare, οι Ισπανοί lamer (εκ του λάπτω =ρουφάω και του lambo), οι Άγγλοι lick και lecher και οι Γερμανοί lechen.
Το γλείφω συγχέεται ορθογραφικώς με το γλύφω, που όμως έχει τελείως διαφορετική έννοια αλλά και μια περίφημη ετυμολογική διαδρομή. Μιλάμε για το ηχομίμητο ρήμα γραύω, χράω (=ξύνω, πληγώνω ελαφρώς) εκ του ήχου του ξυσίματος χράφ, γράφ, χρατς, γράτς… Εξ αυτής της ρίζας δημιουργήθηκε το ρήμα γράφω, που ουσιαστικώς σημαίνει χαράσσω ελαφρώς γράμματα στο χαρτί με κάποιο αιχμηρό μέσο, σχεδιάζω, διαγράφω, ζωγραφίζω κλπ. Το γράφω, με ρ>λ έγινε γλάφω (=ξύνω, ανασκάπτω, κοιλαίνω) και με α>υ, γλύφω, γλύπτης (φ>π), γλυπτό. Οι ξένες γλώσσες δανείστηκαν μια συναφή ελληνική ρίζα, εκ του ρήματος σκάλλω (=σκάβω, σκαλίζω, σκάλμη=μαχαίρι), και οι Λατίνοι το είπαν scalpo, οι Γάλλοι sculpter και τον γλύπτη sculpteur, οι Ιταλοί αντιστοίχως scolpire και scultore, οι Ισπανοί escultor τον γλύπτη, οι Άγγλοι sculptor τον γλύπτη και sculpture την γλυπτική και οι Γερμανοί Scupltur την γλυπτική.
Εκείνο το παρών ή παρόν κι αν έχει δολοφονηθεί σε κάθε πτώση, σε κάθε γένος! Δηλώνει, λέει, παρών στις εξελίξεις και είναι το παρόν και το μέλλον στην πολιτική σκηνή. Σωστά και τα δύο αλλά πόθεν και πότε το ένα και πότε το άλλο; Κατ’ αρχάς να διευκρινήσω πως και τα δύο είναι μετοχές του ρήματος πάρειμι (παρά+ειμί), που σημαίνει παρευρίσκομαι. Ας δούμε το επίσης μαγικό ειμί (=υπάρχω, βρίσκομαι σε κάποιο τόπο) και την πορεία του. Οι απόψεις συγκλίνουν πως πρόκειται για ρήμα που προέρχεται από τις πρώτες προσπάθειες των πρωτόγονων ανθρώπων να καλέσουν, να φωνάξουν ένα συνάνθρωπό τους. Όπως και σήμερα, έστω κι αν φαίνεται αγενές, όταν θέλουμε να φωνάξουμε κάποιον που δεν γνωρίζουμε, λέμε εεε ή έιι ή εε..σσ(ύ)! Η ρίζα του, λοιπόν, κατά τους γραμματικούς, είναι το εσ- (εστί) και το ειμί εκ του εσ-μί.
Ας πάμε τώρα στο παρών και το παρόν. Όταν μας ζητείται να δηλώσουμε την παρουσία μας τα μεν αρσενικά απαντούν «παρών», τα δε θηλυκά «παρούσα». Παρόν θα απαντούσε ένα …ουδέτερο, πράγμα που μέχρι τις μέρες μας δεν ήταν δυνατόν. Σήμερα όμως και εφεξής όποιος θέλει δηλώνει ό,τι θέλει, με όποιο γένος τού φαίνεται βολικό. Σημεία των καιρών; Προφανώς, και δεν θα επεκταθώ, μη θίξουμε και τις ευαίσθητες …χαρούμενες κοινότητες και τάσεις!
Το παρόν, λοιπόν, είναι «το τώρα» κι αυτό που θα γίνει μετά είναι «το μέλλον».
Κλείνοντας, καλό θα ήταν να αποτίσουμε τον δέοντα φόρο τιμής στους αρχαίους προγόνους μας, που μας δίδαξαν την πραγματική δημοκρατία κι όχι αυτή που χρησιμοποιείται κατ’ επίφασιν από τους βιαστές της.
Το αποτίω (=ξεπληρώνω κάποιο ηθικό κυρίως χρέος, αποδίδω ηθική οφειλή) είναι σύνθετο ρήμα εκ της πρόθεσης από+τέμνω (=διαχωρίζω, κόβω). Το ρήμα δημιούργησε την τιμή (ε>ι, =πρόστιμο, εκτίμηση, σεβασμός, τιμωρία, ποινή, εκτίμηση) αλλά και το ρήμα τίω (=εκφράζω τιμή προς κάτι, τιμώ).
*Ο κ. Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών από το Μεσολόγγι.
Αφήστε ένα σχόλιο