Η μαγεία της ετυμολογίας (2) (Φ.1851)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Δεν θα σας ψυχοπλακώσω με ετυμολογίες περί φωτιών. Φτάνουν οι ίδιες και οι τραγικές τους συνέπειες. Θα συνεχίσω όμως σε καλοκαιρινές ετυμολογικές αναζητήσεις.
Είπαμε και στο προηγούμενο φύλλο να προσέχετε τώρα το καλοκαίρι. Αν τραυματιστείτε θα χαλάσει το ωραίο χρωματάκι, που έχετε κάνει από το μαύρισμα, και θα φιλοδωρηθείτε με μια ή και περισσότερες μελανιές.
Η μελανιά προέρχεται από το μέλας-μέλανος, που κατά τον Όμηρο σημαίνει τον στερούμενο φωτός, άρα τον σκοτεινό, τον μαύρο, τον ζοφερό και μεταφορικώς τον σκυθρωπό, τον λυπηρό. Η ακρίβεια της ετυμολογίας κατά τους αρχαίους είναι θαυμαστή. Η-μέρ-α + άνω (=περαίνω, τελειώνω, καταναλίσκω), μελ- (ρ>λ), που δηλώνει ακριβώς ότι το φως της ημέρας έχει καταναλωθεί, έχει τελειώσει και επέρχεται το σκοτεινό χρώμα του σούρουπου, που μοιάζει με το χρώμα της μελανιάς.
Προσοχή όμως και στα σπουδαιότερα πέραν της απλής μελανιάς τραύματα. Το τραύμα προέρχεται εκ του ρήματος τείρω >τερέω (=διαπερνώ, ταλαιπωρώ, βασανίζω, τρίβω ή θλίβω με δύναμη), που μας έδωσε το έτερο ρήμα, τρώω (=τρυπώ, πληγώνω, βλάπτω) και εξ αυτού το τιτρώσκω (με ενεστ. αναδιπλασιασμό), ο τρωτός, το τρωύμα>τρώμα (έκτρωμα, έκτρωσις), το τραύμα.
Όμως εκ του τρώω, το τρύω (ω>υ, =φθείρω, κατατρέχω, καταστρέφω, καταπονώ), το τρύχω (τρύω+άγω, με γ>χ), που συνηθέστερα χρησιμοποιείται εν συνθέσει ως κατατρύχω, η τρύπα (τρύω+οπή, με η>α), ο τρούλλος, με υ>ου.
Ας ρίξουμε μια ματιά στις ξένες γλώσσες και να δούμε ένα συχνώς χρησιμοποιούμενο επίρρημα της λατινικής, το trans, που θα πει πέρα από κάτι, διά, ετυμολογούμενο όμως εκ του τρύω (truo, trudo = ωθώ). Transatlantique λέγεται το υπερωκεάνειο, αυτό δηλαδή που διασχίζει, διαπερνά, τρυπάει τον Ατλαντικό ωκεανό. Ομοίως εκ της ίδιας ρίζας τα προσφύματα της γαλλικής, tré-, tres- και τo επίρρημα très αλλά και troppo, της ιταλικής, που σημαίνουν πολύ και τα δύο.
Η τρύπα στην γαλλική είναι trou και trouer το ρήμα τρυπώ. Οι Ιταλοί λένε την τρύπα foro και το τρυπώ, forare, ετυμολογούμενα εκ της θύρας.
Εκεί που μπορεί να πάτε διακοπές σε βουνό, εκτός από τις μελανιές, τις τρύπες, τα τραύματα, να προσέξετε και μην έρθετε αντιμέτωποι με κάνα λύκο ή ακόμα χειρότερα αγέλη απ’ αυτούς. Πείνα έχει πέσει γενικώς σε ανθρώπους και ζώα, οπότε η ανάγκη για επιβίωση κάνει το συγκεκριμένο ζώο πιο επικίνδυνο απ’ ό,τι είναι.
Ο λύκος ετυμολογείται εκ του λάπτω (επιτατ. λα+άπτω), που σημαίνει πίνω νερό με την γλώσσα, πράξη που συναντάμε μόνο σε ζώα, όπως λύκοι και σκυλιά, αφού αυτά δεν αντλούν το νερό αλλά εμβαπτίζουν την γλώσσα τους σ’ αυτό. Εκ του λάπτω η λάψις, λήψις, λήπτης, επειδή ακριβώς ο λύκος λαμβάνει (πιάνει) ζώα από την αγέλη για να τραφεί. Λάπ-, λύπ- (α>υ, lup-us στην λατινική), λύκ-, με π>κ. Η λέξη lupus της λατινικής είναι διασταύρωση δύο ελληνικών λέξεων, των λύκος+αλώπηξ, επειδή τα δύο ζώα ομοιάζουν αρκετά ως προς τα εξωτερικά χαρακτηριστικά. Volpes είναι στα λατινικά η αλεπού. Οι Γάλλοι λένε τον λύκο loup, οι Ιταλοί lupo, οι Ισπανοί lobo, οι Άγγλοι wolf και οι Γερμανοί Wolf.
Μακρυά κι αγαπημένοι με τον λύκο, δεν πιάνεται φίλος. Δεν είναι τυχαίο που η αμφίβολη και επικίνδυνη φιλία λέγεται λυκοφιλία. Μακρυά κι απ’ αυτές, είναι τοξικές…
*Ο κ. Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής και Διευθυντής Χορωδιών από το Μεσολόγγι.
Αφήστε ένα σχόλιο