Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1856)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Άρχισαν νωρίς φέτος τα πρωτοβρόχια κι απ’ ό,τι φαίνεται θα πληρώσουμε ακριβά το «επιτελικό» κράτος, με την μεγάλη …ικανότητα να αποψιλώνονται τα παρθένα δάση της πατρίδας μας απ’ τις φωτιές, να μην μπορεί να συγκρατηθεί ο όγκος του νερού και να πνιγόμαστε!
Ξεκινάω με περίεργη πρόταση, θα μου πείτε, μετά από δύο εβδομάδες διακοπή. Το έκανα αυτό για να μην πω όσα θέλω και χαλάσουμε τις καρδιές μας, ακόμα δεν μπήκε το φθινόπωρο.
Ξεκινάμε με κάτι εύκολο σήμερα, το φθινόπωρο. Σύνθετη λέξη, με το πρώτο συνθετικό να είναι το ρήμα φθείρω (=καταστρέφω, φονεύω, ατιμάζω) και με ει>ι και αποβολή του ρ, φθίω, φθίνω (=ελαττώνομαι, χάνομαι, μαραίνομαι). Το δεύτερο είναι η λέξη οπώρα (=η περίοδος του έτους από τα μέσα Ιουλίου μέχρι και λίγο από τον Σεπτέμβριο, όταν ωριμάζουν οι καρποί, ο ίδιος ο καρπός, το άνθος της νεότητας), ετυμολογούμενο εκ του οπτ-άω (=ψήνω με ξηρά θερμότητα, ψήνω ψωμί, σκληρύνω -επί πλίνθων-, βασανίζω) + ώρα. Από το θέμα οπτ- του ρήματος αποβάλλεται το τ και γι’ αυτόν τον λόγο το π δεν τρέπεται σε φ, προ της δασυνόμενης ώρας και έχουμε την οπώρα. Άρα το φθινόπωρο είναι η εποχή κατά την οποία ελαττώνονται, φθίνουν, καταστρέφονται οι οπώρες, οι καρποί.
Ο όγκος είναι επίσης σύνθετη λέξη εκ του επιρρήματος άγαν (=πάρα πολύ), με α>ο και του ρήματος κύω ή κυέω (=φέρω μέσα στην γαστέρα, την κοιλιά, εγκυμονώ, εκ του οποίου και το κύμα). Εδώ αξίζει να γίνει αναφορά στο εν λόγω ρήμα, προστρέχοντας στον σοφό Όμηρο. Εκ του ρήματος ίκω, ι-κά-νω (=έρχομαι, φθάνω), με α>υ, κύ-ω αλλά και εκ του ρήματος κί-ω (=κινούμαι), με ι>υ, επίσης κύ-ω. Πάντως την ρίζα κυ- ο Όμηρος την χρησιμοποιεί μόνο στα κύ-ω και κύ-μα. Το κύμα φθάνει (ίκω), κινείται (κίω) και εξογκώνεται (κύω). Το δε κύω δηλώνει ότι το μωρό έρχεται (ίκω) και κινείται (κίω) εντός της εξογκωμένης (κύω) κοιλιάς της μητέρας του. Ο όγκος, λοιπόν, δηλώνει κάτι πολύ διεσταλμένο. Το παράδοξο με τις ξένες γλώσσες είναι πως για να δηλώσουν τον όγκο χρησιμοποιούν ως ρίζα το ρήμα Fελύω >κυλίω >ειλύω=τυλίγω. Έτσι, οι Λατίνοι τον λένε volumen (το κυλίω το λένε volvo), οι Γάλλοι volume, οι Ιταλοί volume, οι Ισπανοί volumen, οι Άγγλοι volume και οι Γερμανοί Volumen. Με την ίδια λέξη δηλώνουν και τον τόμο, το βιβλίο, προφανώς εκ του όγκου του.
Όταν πέσουν πολλές βροχές, μετά τις πυρκαγιές και το κάψιμο και τον εξαφανισμό των δέντρων, που συγκρατούν τα βρόχινα ύδατα, σχηματίζονται χείμαρροι. Η λέξη είναι σύνθετη εκ του χειμών (εκ του χείω, χιών) + ρέω, ροή. Η πρωταρχική του σημασία, δηλαδή, ήταν να περιγράψει το πώς έρρεαν τα λειωμένα χιόνια αλλά κατέληξε να σημαίνει γενικώς αυτό που σχηματίζεται όταν ρέουν πολλά ύδατα, αδιακρίτως από πού προέρχονται.
Σε τέτοιες φυσικές καταστροφές δυστυχώς υπάρχουν άνθρωποι που χάνονται. Ο λαός μας περιγράφει με τον δικό του τρόπο την σπανιότητα να πεθάνει κάποιος στα καλά καθούμενα, όταν δεν το περιμένει και λέει πως «τράβηξε το λαχείο», τον πρώτο λαχνό, δηλαδή. Βεβαίως, αν στην κυριολεξία πιάσεις το λαχείο, θεωρείσαι τυχερός αλλά στην περίπτωση που αναφερόμαστε εντελώς το αντίθετο, άρα μεγάλη ατυχία, να πέσει σ’ εσένα ο μοναδικός λαχνός και να πνιγείς, να πεθάνεις. Ο λαχνός ετυμολογείται εκ του ρήματος λαγχάνω (=παίρνω, λαμβάνω δια κλήρου ή από τύχη ή από εύνοια των θεών, τυγχάνω, τυχαίνω, λαμβάνω). Από τις διάφορες λέξεις που σχηματίζονται εξ αυτού του ρήματος, υπάρχουν ρίζες όπως λαχ-, λακ-, λαπ-, λαβ-, που μας υποψιάζουν πως μάλλον η ρίζα του είναι το ρήμα λαμβάνω. Και πάλι οι ξένες γλώσσες, κατά περίεργο τρόπο, δανείστηκαν εκ της ελληνικής την λέξη λωτός (επιτ. λα + άνθος, το άριστο, το ωραιότατο, το εκλεκτότατο) για να εκφράσουν το λαχείο. Έτσι έχουμε τους Λατίνους να λένε τον λωτό lotus, οι Γάλλοι lotus και loterie το λαχείο , οι Ιταλοί loto και lotteria αντιστοίχως, οι Ισπανοί loto και loteria, οι Άγγλοι lotus και lottery και οι Γερμανοί Lotos και Lotterie.
Πάρτε πού και πού κάνα λαχείο. Μπορεί να σας κάτσει καμμιά στραβή (όχι γυναίκα)!!
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο