Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1858)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Αρνούμαι, όπως σας έχω πει επανειλημμένως, να παρακολουθήσω την μαυρίλα των ειδήσεων, που σου πλακώνει την καρδιά. Όχι επειδή είμαι αδιάφορος ή δεν λυπάμαι τους ανθρώπους που χάνουν τους κόπους μιας ζωής μέσα σε μια στιγμή. Είμαι οπαδός του «ο γέγονε γέγονε», που σημαίνει και να κλαίω και να οδύρομαι δεν αλλάζει κάτι, γιατί η πράξη έγινε, δεν γυρνάει πίσω, δεν ξεγίνεται. Κρατήστε, υιοθετήστε το χιούμορ, σαν φάρμακο «δια πάσαν νόσον…»
Χιούμορ, η πρώτη λέξη μας. Ποια να είναι, άραγε, η αντίστοιχη λέξη να την εκφράσουμε στα ελληνικά; Αστείο; Μπα, δεν είναι ακριβές. Η λέξη είναι αντιδάνειο σχεδόν από όλες τις λατινογενείς γλώσσες: Humor λατινικά, humeur γαλλικά, umore ιταλικά, humor ισπανικά, humour αγγλικά και Humor γερμανικά. Η ρίζα όλων αυτών; Μα ο ελληνικός χυμός και μάλιστα ο τύπος της λέξης όπως συναντάται στην Εύβοια, χυμόρ. Ο Πλάτων, στον «Κρατύλο» του, μας πληροφορεί πως στην διάλεκτο των Ευβοέων το τελικό «ς» προφέρεται ως «ρ».
Τι όμως πραγματικά σημαίνει ο χυμός. Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, το σώμα μας εκκρίνει τέσσερις ουσίες-χυμούς: την μέλαινα (σκούρα) χολή, που αντιστοιχεί στην Γη, το φλέγμα, που αντιστοιχεί στο Ύδωρ, το αίμα, που αντιστοιχεί στον Αέρα και την ξανθή χολή, που αντιστοιχεί στο Πυρ. Η αρμονική συνύπαρξη των τεσσάρων αυτών χυμών στο σώμα, χωρίς να υπερτερεί κάποιος εις βάρος των υπολοίπων, διατηρεί τον οργανισμό του ανθρώπου σε υγιή κατάσταση. Η έκκριση δε καθενός από τους χυμούς αυτούς αυξάνεται ή μειώνεται κατά τις τέσσερις εποχές του έτους. Αυτοί οι χυμοί, τέλος, σε σχέση με την αναλογία που υπάρχουν στον οργανισμό καθενός μας, προσδιορίζουν και την ιδιοσυγκρασία μας. Να γιατί στην γαλλική γλώσσα η λέξη σημαίνει και την ιδιοσυγκρασία.
Στην εποχή μας, την εποχή της ταχύτατης πληροφόρησης και της ηδονής του πληθυσμού (κατόπιν εκπαίδευσης χρόνων, βεβαίως-βεβαίως) να μάθει γαργαλιστικές λεπτομέρειες που αφορούν την ζωή επωνύμων αλλά και ξεκατινιάσματος των τελευταίων για το ποιος είναι πιο …διάσημος, παρατηρούμε πως ένα ολόκληρο σύστημα (ΜΜΕ και άλλα social) ασχολείται με αποκαλύψεις κυρίως της ιδιωτικής ζωής όλων αυτών, κάνοντάς τους, κατά το κοινώς λεγόμενο, βούκινο. Αν ανατρέξουμε στην αγαπημένη μας Wikipedia, θα διαβάσουμε πως το βούκινο είναι ένα πνευστό όργανο ρωμαϊκής καταγωγής. Κατασκευής μπορεί αλλά καταγωγής και ετυμολογίας σίγουρα ελληνικής.
Δύο είναι τα συνθετικά της λέξης, το βοή (βοώ, φωνάζω) και το κάννα (καλάμι, ράβδος, σωλήν), φυσάω, δηλαδή, μέσα από τον σωλήνα. Και πράγματι το βούκινο ήταν χάλκινο όργανο, που έμοιαζε με το κέρας (κέρατο). Ως επί χρόνια Αρχιμουσικός επίσης, μπορώ να σας πληροφορήσω πως τα επιστόμια των οργάνων τα λέμε και μπουκίνα, ακριβώς με την ίδια χρήση της λέξης. Η πολύ όμορφη και όχι ιδιαιτέρως γνωστή λέξη κάννα (=καλάμι) έχει δώσει την ρίζα της και σε λέξεις που επίσης δεν φαντάζεστε. Κανόνι, κανάλι, κάνουλα, κάνηστρον, καλάθι. Οι ευρωπαϊκές γλώσσες το χρησιμοποιούν σχεδόν αυτούσιο. Οι Λατίνοι canna, οι Γάλλοι canne, οι Ιταλοί canna, οι Ισπανοί caña, οι Άγγλοι cane και οι Γερμανοί Kanne (=κανάτα). Άλλες λέξεις εκ της ίδιας ρίζας: Canal, canale, chanel, Kanal.
Η κάννα όμως από πού; Εκ της καλάμης, που έδωσε ως παράγωγο τον κανόνα. Αλλά και η καλάμη πόθεν; Το θέμα της το πήρε από τον υπερσυντέλικο του κείρω (=εκε-κάρμην). Κάρ-μη >κάλ-μη (ρ>λ) >καλάμη. Υπάρχει όμως το ενδεχόμενο εκείνο το -άμη, να προέρχεται εκ του αμάω (=θερίζω, κόβω, συνάγω στο ίδιο μέρος, όπως τα θερισμένα στάχυα). Ο κανών έχει πολλές έννοιες, όπως το καλάμι στο οποίο περιτυλίγεται το υφάδι, ο χάρακας, το μονόχορδο (του Πυθαγόρα), κάθε ευθεία ράβδος, κάθε τι που χρησιμεύει για διακανονισμό, το μέτρο, το υπόδειγμα κ.ά.
Είναι δηλαδή, αγαπητοί μου, να μη σε βγάλουν βούκινο, γιατί τότε «καλλίτερα να σου βγει το μάτι παρά το όνομα, όπως λέει κι ο (πάλαι ποτέ) σοφός λαός μας.
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο