Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1863)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
(τελευταίο)
Εκλογών συνέχεια…
Γι’ αυτούς που εμφορούνται εξ αλαζονείας συνήθως έρχεται ώρα και τιμωρούνται. Και η μεγαλύτερη τιμωρία τους είναι η ήττα στις εκλογές, η σε πολλές των περιπτώσεων συντριβή τους.
Η τιμωρία είναι σύνθετη λέξη εκ της τιμής (=αποζημίωση, πρόστιμο, ποινή, εκδίκηση, σεβασμός, του ρήματος τέμνω) + ούρος. Ο ούρος με την σειρά του είναι επίσης σύνθετη λέξη, εκ του επιτατικού α και του ρήματος ορώ. Α+ορώ >άορος >ούρος, με αο>ου, που σημαίνει τον φύλακα, τον φρουρό, τον επιστάτη, τον επιβλέποντα. Και η λέξη φρουρός, μιας και αναφέρθηκε, είναι σύνθετη εκ της πρόθεσης προ+ούρος, με π>φ. Η τιμωρία, λοιπόν, είναι εν συνόλω η επίβλεψη, ο καταλογισμός της ποινής, του προστίμου, για μια μη σύννομη πράξη. Στην περίπτωσή μας βεβαίως είναι το αποτέλεσμα, η επίπτωση της αλαζονείας.
Η ήττα είναι το φυσικό επόμενο της τιμωρίας του λαού προς κάποιον αλαζόνα πολιτικό-υποψήφιο. Ετυμολογείται εκ του συγκριτικού βαθμού του επιθέτου μικρός ή κακός, ήσσων, με υπερθετικό το ήκιστος. Γνωρίζουμε όμως πως τα δύο -σσ συχνάκις τρέπονται σε δύο -ττ, όπως π.χ. πράσσω >πράττω, θάλασσα >θάλαττα. Έτσι και στην περίπτωσή μας το ήσσων έγινε ήττων >ήττα, που σημαίνει την πολύ μικρή επιτυχία, την ελάχιστη, θα έλεγα, στην εκλογική διαδικασία.
Όταν δε η ήττα είναι μεγάλης έκτασης, τότε λέμε πως ο υποψήφιος υπέστη συντριβή. Η λέξη είναι σύνθετη εκ της πρόθεσης συν+τρίβω. Το τρίβω όμως έχει προέλθει εκ της σύνθεσης των ρημάτων τείρω (= συνθλίβω με δύναμη, πιέζω, ταλαιπωρώ, βασανίζω, καταπονώ, ενοχλώ) και του βάω (=βαίνω, έρχομαι προς κάτι). Τειρ- >τερ-, ει>ι, τρε-, ερ>ρε, τρι-, ε>ι, τρι+βάω >τρίβω. Συν+τριβή, λοιπόν, σημαίνει την ολοκληρωτική καταστροφή.
Την ήττα, την συντριβή, την αποδίδουμε μεταφορικώς και ως ράπισμα (στην αλαζονεία κάποιου). Η προφανής ρίζα της λέξεως είναι η ράβδος, η οποία όμως έχει προέλθει εκ του εξαιρετικού ηχομιμητικού ρήματος, με πλειάδα διακλαδώσεων, του βρυχάομαι (=εκβάλω απειλητική φωνή, βρρρ), με ρίζα ρα-, που μας πάει πολύ πίσω, στον πρωτόγονο άνθρωπο-κυνηγό και την παρατήρησή του στο πώς τα άγρια θηρία σπαράσσουν το θήραμά τους, την λεία τους και στο πώς αυτός αποπειράται να τους αποσπάσει την έτοιμη λεία δια ράβδων. Ρά-σσω (=κάνω θόρυβο διασκορπίζω), ρα-ίω (=σκορπίζω, θραύω), σπα-ρά-σσω (=σκοτώνω, κατακρεουργώ, καταβροχθίζω), ρή-γνυμι, α>η (=τσακίζω, σπάω), β-ρώ –σις, α>ω (=η πράξη τού να τρως, βρώμα =το φαγητό), β-ρυ-χηθμός, ρα>ρυ (=μούγκρισμα), φ-ρά-σσω κλπ. Η ράβδος είναι σύνθετη λέξη εκ της ρίζας ρα- + πατ-άσσω (=χτυπώ, πλήττω, φονεύω). Ράπατ-ος >ράβδος, με πτ>βδ, όπως επτά, έβδομος. Το ράπισμα, δηλαδή, είναι το χτύπημα δια ράβδου, που σε παλαιότερες εποχές ήταν μορφή τιμωρίας. Ράπισμα, άρα, για τον αλαζόνα είναι η τιμωρία του.
Σε όλα αυτά τα στενάχωρα, που περιέγραψα και στα δύο αυτά φύλλα, θα αντιτάξω στο τέλος κάτι χαρούμενο, κάτι που να φέρνει ελπίδα, έστω κι αν αυτή είναι το περιεχόμενο ενός ονείρου.
Η ελπίδα προέρχεται εκ του ρήματος έλπω, το οποίο ετυμολογείται εκ δύο ρημάτων. Εκ της ρίζας ελ-(θών), μετοχής αορίστου του έρχομαι και του έπω (=ακολουθώ, διώκω) έχουμε ελέπω >έλπω, ρήμα που σημαίνει πως έχω ανησυχία για τα μέλλοντα που πρόκειται να έλθουν. Κατ’ αντιστοιχία, η ελπίδα είναι το συναίσθημα που νοιώθουμε για τα μελλούμενα.
Και τελειώνουμε με το όνειρο (είτε θερινής είτε άλλης νυκτός), όναρ στην αρχαία ελληνική.
Μία άποψη λέει πως πρόκειται για αναγραμματισμό της λέξεως νόαρ (=νους), υπό την έννοια πως το όνειρο είναι δημιούργημα του νου, ένα φάντασμα, μια ψευδής πραγματικότητα.
Άλλη άποψη είναι πως προέρχεται εκ του ρήματος ονίημι (=ωφελώ), ενώ όνειαρ είναι η τιμή, η αξία, η ωφέλεια, μιας και το όνειρο παρέχει ωφέλεια, απελευθερώνοντας όλα όσα είναι αποθηκευμένα στο θυμικό, στο υποσυνείδητό μας.
Αν ανατρέξουμε στον Αισχύλο και στην τραγωδία Αγαμέμνων, στίχοι 179-183, διαβάζουμε τα εξής, που ουσιαστικά αποδίδονται στο όνειρο: «στάζει δ᾽ ἀνθ᾽ ὕπνου πρὸ καρδίας μνησιπήμων πόνος· καὶ παρ᾽ ἄκοντας ἦλθε σωφρονεῖν. δαιμόνων δέ που χάρις βίαιος σέλμα σεμνὸν ἡμένων». Δηλαδή, ως και στον ύπνο στάζει τον πόνο στην καρδιά μας (σ.σ. φοβερή η φράση «μνησιπήμων πόνος», μνήμη+πήμα= πάθημα, ο πόνος δηλαδή που προκαλείται όταν η μνήμη φέρνει στην επιφάνεια το πάθημα), που θυμίζει με τρόμο τα παθήματά μας και μας συνετίζει χωρίς να το θέλουμε. Μα στ’ αλήθεια, αποτελεί χάρη και μόνο, που οι θεοί κυβερνούν με αυστηρότητα τον κόσμο απ᾽ τον ψηλό τους θρόνο.
Ας βλέπουμε, λοιπόν, έστω στ’ όνειρό μας, την ελπίδα, μέσα από την εκλογική διαδικασία. Θα χαρούμε δε τα μάλα, αν αυτό βγει αληθινό. Άμποτες…
Αφήστε ένα σχόλιο