Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1864)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά – 71
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Επιστροφή στα «Γνωστά και Καθημερινά» μας, για να περιηγηθούμε σε γνώριμες και ετυμολογικώς ενδιαφέρουσες λέξεις, χωρίς όμως να προσπερνάμε και την ταχύτατη επικαιρότητα.
Βλέποντας και ακούγοντας αναλύσεις επί αναλύσεων από τους εμβριθείς φωστήρες των χιλιομπουκωμένων Μέσων Μαζικής Εξαπάτησης ή Εξαθλίωσης, αν προτιμάτε, αισθάνομαι σαν να έχει τυλίξει τον κόσμο μας (πάντως όχι το στολίδι μας) ένα αόρατο μεν αλλά υπαρκτό πέπλο, κάτι σαν ιστός αράχνης, που τον πνίγει μέρα με την μέρα, ώρα με την ώρα. Παντού πόλεμοι, παντού αίμα, παντού βία, παντού η ανθρώπινη ζωή να μην έχει αξία.
Το πέπλο (πέπλος, αρσενικό, στην αρχαία ελληνική) είναι μια ωραία λέξη, ετυμολογούμενη από απίθανο συνδυασμό και ρίζα. Πρόκειται για το ρήμα καλύπτομαι, που στον παρακείμενο κάνει κεκάλυμαι. Από το θέμα κεκαλ- έχουμε κέκαλ-ος > κέκλος >πέπλος, με κ>π. Πέπλος, λοιπόν, είναι αυτό με το οποίο καλύπτεις κάτι και εν προκειμένω γενικώς το κάλυμμα, το σεντόνι, η μεγάλη γυναικεία εσθήτα, το πέπλωμα >πάπλωμα.
Το πέπλο στις ξένες γλώσσες, τρέποντας το p>v (π>β) και παραβλέποντας το δεύτερο π, κάνει στην λατινική velum, στην γαλλική voile, στην ιταλική και ισπανική velo, στην αγγλική veil και στην γερμανική Schleier (δεν μπορώ να φανταστώ την ρίζα του).
Ο ιστός είναι εμφανές πως προέρχεται από το ρήμα ίστημι (=μένω σταθερός, στήνω, παρατάσσω, τοποθετώ…). Της ίδιας ετυμολογίας είναι και το ιστίο (=πανί πλοίου). Το ιδιαιτέρως ενδιαφέρον είναι όμως το πώς οι ξένες γλώσσες εκφράστηκαν, γιατί έχουν διαφορετικές λέξεις για κάθε μία από τις παραπάνω έννοιες, και ποια ρίζα χρησιμοποίησαν σε κάθε περίπτωση;
Ο ιστός, το δοκάρι δηλαδή όπου είναι τυλιγμένο το πανί, στην λατινική αποδίδεται με το malus, που αποτελεί αλλοίωση του palus και προέρχεται εκ του ελληνικού πά(σσα)λος. Μάλιστα το πάλος (=παλούκι) το λέγαμε κι εμείς παληότερα ως απειλή «θα πάρω ένα πάλο και θα σου μετρήσω τα παΐδια». Στην γαλλική ο ιστός είναι mât, στην ιταλική και ισπανική palo, στην αγγλική mast και στην γερμανική Mast.
Το πανί αυτό καθ’ αυτό, το ύφασμα, στην λατινική λέγεται te(xe)la, εκ του ελληνικού ρήματος τεύχω (=υφαίνω, κατασκευάζω, με μέλλοντα τεύξω) και το υφαίνω texo. Στην γαλλική είναι toil, στην ιταλική και ισπανική tela και στην αγγλική linen (εκ του λινός). Το τεμάχιο υφάσματος, που το τοποθετούσαν για καλλωπισμό σε μικρό τραπέζι και μετέπειτα συνεκδοχικώς σήμαινε το σχετικό έπιπλο, οι Γάλλοι το είπαν toilette, οι Ιταλοί tualetta, οι Ισπανοί tualet, οι Άγγλοι toilet και οι Γερμανοί Toilette.
Εκ του ιδίου ελληνικού ρήματος και της ιδίας απόδοσής του στην λατινική (texo) προέκυψε και το κείμενο, ως «η πλοκή, η ύφανση του λόγου», το οποίο στην γαλλική λέγεται texte, στην ιταλική testo, την ισπανική texto, την αγγλική text και την γερμανική Text. Το ύφασμα αντιστοίχως λέγεται tissue, tessuto, tejido, tissue, Stoff (εκ του ελληνικού στύππη). Το υφάδι στην αγγλική είναι woof, η υφή web (όπως ο ιστός του διαδικτύου). Στην γερμανική η ύφανση είναι weben και το υφάδι, ο ιστός Wabe, όλα εκ του ελληνικού υφαίνω.
Όλο γύρω-γύρω το φέρνουμε αλλά για την αράχνη με τον ιστό της δεν έχουμε ακόμα μιλήσει.
Κι αυτή ωραία λέξη. Ετυμολογικές ερμηνείες αρκετές.
Η πρώτη λέει πως είναι σύνθετη λέξη εκ του ρήματος άρω (=συναρμόζω, συνδέω, ενώνω) και της λέξης χνόος>χνούς (=χνούδι), υπό την έννοια πως ο ιστός της συνδέεται, πλέκεται με χνούδι.
Μια άλλη άποψη δέχεται το πρώτο συνθετικό αλλά για το δεύτερο προτείνει το ίχνος, υπό την έννοια πως ένα νέο ίχνος ιστού, ένα νέο κομμάτι, ξεκινάει από κει που τελείωσε το προηγούμενο κι έτσι δημιουργείται μια νέα ένωση.
Μια τελευταία υποστηρίζει πως η ρίζα της λέξεως είναι η άρκυς (=το δίχτυ του κυνηγού, το δίχτυ που μπαίνει στο κεφάλι της γυναίκας), λέξη σύνθετη εκ του άρ-ω+πα-ίω (=εσθίω, τρώγω) ή πά-ομαι (=κατέχω, αποκτώ και πάσις=κτήση). Θέματα αρ+πα, με π>κ και α>υ, αρ-κυ-ς.
Στις ξένες γλώσσες τώρα. Στην λατινική aranea και araneus, araignée στην γαλλική, ragno στην ιταλική, araña στην ισπανική.
Αν ανατρέξουμε στην ελληνική Μυθολογία βρίσκουμε την Αράχνη ως εξαιρετική υφάντρα, την οποία η θεά Αθηνά τιμώρησε, όταν τόλμησε να την προκαλέσει να αναμετρηθεί μαζί της. Αυτή για να γλυτώσει κρεμάστηκε ανάποδα. Η θεά τότε την λυπήθηκε αλλά την μεταμόρφωσε στο γνωστό μας έντομο, που υφαίνει με τα πόδια, κρεμασμένο από τον ιστό του.
Για τον ιστό που έχει τυλίξει τον κόσμο μας πάντως δεν ευθύνεται η θεά της σοφίας. Αλλού ψάξτε να βρείτε τις αράχνες και είναι πολλές…!!
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο