Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1865)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά – 72
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Στις μέρες μας τα πάντα μετρώνται με το χρήμα, σ’ αυτό αναφερόμαστε όταν μιλάμε για ευμάρεια, για τιμές, για μισθούς, για …μίζες και πάει λέγοντας.
Ας δούμε όμως τι ακριβώς σημαίνει η λέξη και από πού ετυμολογείται;
Το πρωτογενές ρήμα είναι το ηχομιμητικό χαίρω (απόδοση του γέλιου, χα + είρω=λέγω), που μας έδωσε το ουσιαστικό χάρις και εξ αυτού, με αρ>ρα, το ρήμα χράω (=χορηγώ ό,τι είναι αναγκαίο, δίνω χρησμό, διακηρύττω…), το μέσο χράομαι, χρώμαι (=μεταχειρίζομαι, εξασκώ, δοκιμάζω) αλλά και το χρέομαι, με α>ε, (=έχω ανάγκη, χρεία, από κάτι, επιθυμώ). Εκ του χράω, χρέομαι προήλθε το χρέος, χρείος, χρέως, χρήος (=οφειλή, αναγκαία εργασία, δουλειά) και βεβαίως το ζητούμενο, χρήμα, που ακριβώς σημαίνει ό,τι μας είναι χρήσιμο για συναλλαγή, ό,τι μας χρειάζεται.
Σήμερα έχουμε συνηθίσει να συγχέουμε τα χρήματα με τα νομίσματα αλλά η αλήθεια είναι αρκετά διαφορετική. Λέει ο Αριστοτέλης, στα Προβλήματα (Θ.14): «…χρήματα λέγομεν ὅσων ἡ ἀξία νομίσματι μετρεῖται», δηλαδή, χρήματα ονομάζουμε αυτά που η αξία τους μετριέται με το νόμισμα.
Τι είναι όμως το νόμισμα; Και πάλι Αριστοτέλης, στα Ηθικά Νικομάχεια (Ε, 1133a, 29): «…τὸ νόμισμα γέγονε κατὰ συνθήκην∙ καὶ διὰ τοῦτο τοὔνομα ἔχει νόμισμα, ὅτι οὐ φύσει ἀλλὰ νόμῳ ἐστί, καὶ ἐφ' ἡμῖν μεταβαλεῖν καὶ ποιῆσαι ἄχρηστον.... (1133b, 10) …τὸ νόμισμα οἷον ἐγγυητής ἐσθ' ἡμῖν: δεῖ γὰρ τοῦτο φέροντι εἶναι λαβεῖν (1133b, 20) ...ἓν δή τι δεῖ εἶναι, τοῦτο δ' ἐξ ὑποθέσεως: διὸ νόμισμα καλεῖται …μετρεῖται γὰρ πάντα νομίσματι», δηλαδή, το νόμισμα ονομάστηκε έτσι επειδή δεν έχει προέλθει εκ φύσεως αλλά κατά σύμβαση, κατά τον νόμο (εκ του ρήματος νομίζω= έχω την άποψη, μου φαίνεται, υποθέτω), και έγινε, δημιουργήθηκε, κατά συνθήκη, συμφωνήθηκε, και μπορούμε εμείς να το μεταβάλλουμε και να το καταστήσουμε άχρηστο …το νόμισμα λειτουργεί σ’ εμάς σαν ένα είδος εγγυητή και πρέπει όποιος το έχει να μπορεί να αποκτήσει πράγματα ...ένα πράγμα λοιπόν πρέπει το νόμισμα να είναι, ό,τι υποθέτουμε, ό,τι νομίζουμε, γι’ αυτό και ονομάζεται νόμισμα …και όλα μετριούνται με το νόμισμα.
Άρα, ο Νόμος ορίζει τι θα χρησιμοποιήσουμε ως μέτρο, ως μέσο ανταλλαγής, ως χρήμα, δηλαδή, γι’ αυτό και ονομάστηκε νόμισμα, το εκ του Νόμου νομισθέν/επιβληθέν. Άλλο, λοιπόν, το νόμισμα κι άλλο το χρήμα. Το χρήμα μετριέται με το νόμισμα και ο Νόμος καθορίζει ποιο θα είναι αυτό, τι αξία θα έχει κλπ.
Υπάρχουν άνθρωποι που το χρήμα και τα νομίσματα τα παίζουν στα δάχτυλα.
Ο δάκτυλος, ωραία λέξη! Η ρίζα της είναι το ρήμα δείκνυμι (=δείχνω και εξ αυτού ο δείκτης, αυτός που δείχνει) αλλά και το δέχομαι. Στον δείκτ-η προσθέτουμε το ρήμα αίρω (=σηκώνω) αλλά στον μέλλοντα, που κάνει αρ-ώ. Με ει>α, α>υ και ρ>λ, έχουμε δάκτ-υλ-ος, αυτός δηλαδή που σηκώνεται για να δείξει.
Το Ετυμολογικόν το Μέγα υποστηρίζει πως ο δάκτυλος προέρχεται εκ του δράω-ώ, ρήμα που διακλαδίζεται σε τέσσερις έννοιες. Η πρώτη ως κρατώ, εξ ου δράκτυλος και δάκτυλος, διότι με τα δάκτυλα κρατάμε. Άλλη έννοια του δρω είναι υπηρετώ, εξ ου και δραπέτης, αυτός που αποδρά/δραπετεύει από την δουλεία. Η τρίτη είναι βλέπω και θα μπορούσε να πει κάποιος πως έχει μεταφορική εφαρμογή στους τυφλούς, οι οποίοι δια των δακτύλων αντιλαμβάνονται/«βλέπουν» τα πράγματα γύρω τους. Η τέταρτη είναι πράττω (εξ ου και δράμα), απόλυτα ταιριαστή στον ρόλο των δακτύλων, διότι δεν κρατάμε μόνο με τα δάχτυλα αλλά πράττουμε κιόλας.
Αν παρατηρήσουμε όλες τις πιθανές ρίζες των δακτύλων, συμπεραίνουμε πως ονομάστηκαν έτσι από την δραστηριότητα της χειρός. Τα δάχτυλα είναι που δείχνουν, δέχονται, κρατούν και πράττουν, ακόμα και «βλέπουν».
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο