Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1866)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά – 73
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Σήμερα, που γράφω το άρθρο μου, ανοίγει το σαραντάημερο (40 μέρες από τα Χριστούγεννα) και εορτάζει ο Φίλιππος, λέξη σύνθετη, εκ του φιλέω-ώ+ίπππος, αυτός δηλαδή που αγαπά τον ίππο.
Πολύ ωραίας ετυμολογίας τυγχάνει το ρήμα φιλώ, έχοντας διαγράψει μια μακρά πορεία, μέχρι την τελική του μορφή. Ξεκινάμε από τον Όμηρο και το ρήμα πέλω, του οποίου η αρχική σημασία ήταν βρίσκομαι σε κίνηση, όπως το ελάω-ώ. Σημαίνει όμως και απειλώ, στρέφομαι γύρω από κάτι, επικρατώ, υπάρχω, κατάγομαι. Αλλά και συχνάζω, κατοικώ. Το επίρρημα πέλας σημαίνει πλησίον, εγγύς. Οι γείτονες μάλιστα λέγονταν «οι πέλας». Εκ του πέλω έχει προέλθει και το ρήμα πίλναμαι, με ε>ι, που σημαίνει στρέφομαι, προσεγγίζω, πλησιάζω. Αν τώρα τραπεί το αρχικό π>φ, έχουμε το ρήμα φιλέω-ώ, που σημαίνει αγαπώ, φέρομαι με τρυφερότητα, ασπάζομαι, επιδοκιμάζω, φιλώ στο στόμα, αλλά και συνουσιάζομαι.
Συνουσιάζομαι όμως σημαίνει και το αγαπώ, προερχόμενο εκ δύο ρημάτων, άγω+άπτω. Κατά λέξιν σημαίνει σπεύδω να αγγίξω, ασπαστώ, αγκαλιάσω (άπτω) κάποιον που έρχεται προς το μέρος μου και αν προεκτείνεις τις έννοιες φτάνεις μέχρι και την σαρκική πράξη.
Και μιας και πιάσαμε όλες τις περί σαρκικής έλξεως έννοιες, ας δούμε από πού προέρχεται και ο έρως. Το ρήμα αείρω, αίρω, ερύω σημαίνει σύρω προς τα πάνω, σηκώνω, έλκω προς το μέρος μου. Το μέσο, ερύομαι (=έλκομαι) έδωσε το έραμαι, με υ>α, που σημαίνει είμαι ερωτευμένος, αγαπάω πολύ, επιθυμώ σφοδρώς, εκ του οποίου προήλθε και ο φτερωτός θεός, ο Έρως, η γενεσιουργός αιτία του Σύμπαντος, κατά τους Ορφικούς.
Ο ίππος έχει κι αυτός μια ωραία πορεία πίσω του, καταγόμενος από το ρήμα ίκω (=έρχομαι, φτάνω μέχρι…, που δημιουργήθηκε από τον παρακείμενο του ίημι, ε-ίκα, που με την σειρά του δημιούργησε το επίθετο ικανός. Ικ-ανός+πους (=πόδι) >ίκπος >ίππος, με κπ>ππ, αυτός που έχει ικανά πόδια, δηλαδή, το γνωστό μας άλογο.
Ας κάνουμε όμως αναφορά και στο αντίθετο του έρωτος και της αγάπης, που είναι το μίσος. Προέρχεται εκ του ρήματος μιαίνω (=βρωμίζω, λερώνω, μολύνω, καθιστώ ακάθαρτο), εκ του θέματος του παρακειμένου, με-μίασμαι, του οποίου σχηματίστηκε το ρήμα μισέω-ώ. Μιασ- >μισ- >μισ-έω >μίσος. Άρα, η σημασία του ρήματος (με τα παράγωγά του) είναι αρνητική, έχοντας σχέση μάλιστα με πολύ άσχημα συναισθήματα.
Συναφής, θα έλεγα, του μίσους είναι και η έχθρα, επίσης δημιουργούσα πολύ άσχημα συναισθήματα. Εδώ πρόκειται για την πρόθεση εκ, που με την σειρά της δημιουργήθηκε από την πρόθεση, από. Απ >ακ, με π>κ, εκ, με α>ε. Οι έννοιες και των δύο προθέσεων, από και εκ, σχεδόν ταυτίζονται και σημαίνουν έξω από κάτι, μακρυά, εξ ολοκλήρου, παντελώς. Εκ του εκτός προήλθε το εχθός, με τ>θ, αλλά και το έχθος, που σημαίνει μίσος, και το ζητούμενο, έχθρα.
Θα κλείσω με την συγκλονιστική φράση του Σοφοκλή στην «Αντιγόνη» του, που έχει διαχρονικό νόημα, κυρίως στις μέρες μας, που η απώλεια της ανθρώπινης ζωής αποτελεί στοιχείο μόνο για την συμπλήρωση αριθμών και εκφωνήσεων ειδήσεων: «Οὒτοι συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν ἔφυν», δεν γεννήθηκα για να μισώ αλλά για ν’ αγαπώ.
Πού να χαμπαριάσει όμως ο …εκλεκτός από τέτοια αποφθέγματα. Αυτός και οι πληρωμένες πατσαβούρες του έχουν καμάρι τους και κανόνα της ζωής τους το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού» ή καλλίτερα «οφθαλμούς αντί οφθαλμού».
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο