Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1870)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά – 77

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Σε λίγες μέρες αφ’ ότου θα διαβάζετε την στήλη μου θα είναι Χριστούγεννα. Θεώρησα, λοιπόν, σκόπιμο, όπως κάνω κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, να σας μεταφέρω σε επετειακές ετυμολογικές προσεγγίσεις.

Κι αρχίζω με την ελληνική απόδοση του νεογέννητου Χριστού, ως Θείον Βρέφος. Ξεκαθαρίζω πως δεν μπαίνω καν στον κόπο να ασχοληθώ με τις καινολογίες και κενολογίες των ημερών. Απαξιώ παντελώς, διότι θα δώσω νόημα και θα παράσχω διαφήμιση στους «προοδευτικούς» ψυχανώμαλους της εξουσίας, που, επειδή έχουν τον τρόπο και τα μέσα όλα δικά τους, ενδιαφέρονται τάχα σφόδρα για τα πιστεύω του καθενός μας και προσπαθούν να μας προστατέψουν από τους …άλλους! Καταλαβαίνετε τι εννοώ και δεν χρειάζεται επέκταση.

Το βρέφος είναι σύνθετη λέξη εκ δύο ρημάτων, το βρύω και το φύω, με υ>ο. Το βρύω, με την σειρά του, είναι κι αυτό σύνθετο, εκ του φύ-ω (=κάνω κάτι να φυτρώσει, αναδίδω, βλασταίνω, γεννώ, φέρνω από την γη κάτι στο φάος >φως) και του ρέω, ροή, ρύ-σις. Φυ-ρύω > φρύω >βρύω, με φ>β, και σημαίνει είμαι κατάμεστος, πλήρης μέχρι σκασμού. Άρα, το βρέφος είναι το έμβρυο, που ήταν εντός της κοιλιάς και έχει μόλις γεννηθεί.

Οι Άγγλοι για να δηλώσουν το βρέφος χρησιμοποιούν την λέξη infant, που όμως δεν είναι ακριβώς το νεογέννητο μωρό αλλά λίγο μεγαλύτερης ηλικίας. Το ελληνικό δάνειο και συνάμα η ρίζα του είναι η λέξη νήπιος, εκ του αρνητ. νη+έπος (ειπείν, απαρέμφατο αορ. του λέγω) και σημαίνει ακριβώς αυτόν που δεν μπορεί να αρθρώσει ακόμα λόγο. Η ρίζα των ευρωπαϊκών γλωσσών, η λατινική, δανείστηκε ένα σχετικό ρήμα της ελληνικής, με την ίδια έννοια του λέγω, το φάσκω, φημί, και είπε το νήπιο ως in-fans, εκ του in (το αν-ευ) + for (=φάσκω, φημί, λέγω), ακριβώς με την ίδια έννοια της ελληνικής. Η γαλλική το είπε enfant και infant, η ιταλική και η ισπανική infante, η αγγλική infant και η γερμανική Infant (=πρίγκηπας).

Η εικόνα που έχει περάσει στο μυαλό μας είναι πως τον νεογέννητο Χριστό παρέστεκαν μέσα στο σπήλαιο κάποια αρνάκια. Πρόκειται για την λέξη άρνα ή αρνίον, ετυμολογούμενη εκ του ρήματος αείρω, αίρω, όρνυμι (=διεγείρω, σηκώνω, κινώ), που με α>ε δημιούργησε την λέξη έρνος (=νεαρός τρυφερός βλαστός, που πετιέται από την γη, αλλά και τα νεογνά των προβάτων). Αρνείος λέγεται και ο κριός (κριάρι), που αρόει (=σπέρνει, γονιμοποιεί) επί των προβάτων. Το αρνί το λέμε και αμνό (όνομα του Χριστού ως ο Αμνός του Θεού). Όμως οι δύο λέξεις δεν φαίνεται να έχουν την ίδια ρίζα. Σχετικώς απίθανο να έχει υπάρξει εναλλαγή του ρ σε μ. Η λέξη αμνίον αναφέρεται στον Όμηρο ως αγγείο προς υποδοχή του αίματος των θυμάτων και τίποτε άλλο και προέρχεται εκ του ρήματος αμάω (=συλλέγω με τα χέρια αλλά και αρμέγω). Επομένως αμνός σημαίνει το ζώο που αρμέγεται.

Οι ξένες γλώσσες δεν διακρίνουν αυτήν την διαφορά και έχουν κοινή λέξη τόσο για το αρνί όσο και για τον αμνό. Ο αμνός όμως απετέλεσε την ρίζα της λατινικής, agnus, την οποία μιμήθηκαν μόνο οι Γάλλοι (agneau) και οι Ιταλοί (agniello). Ισπανοί, Άγγλοι και Γερμανοί χρησιμοποιούν διαφορετικές ρίζες.

Τα αρνάκια βεβαίως δεν μπορεί να ήταν μόνα τους στην φάτνη. Σίγουρα θα υπήρχε και βοσκός κι όλοι μαζί με την Παναγία και τον Χριστό θα ήταν μια … «ωραία ατμόσφαιρα».

Ο βοσκός προέρχεται από το ρήμα βαίνω >βάσκω, κατά το χαίνω >χάσκω, με α>ο. Το βάσκω δεν χρησιμοποιείται στην οριστική παρά μόνο στην προστακτική. «Βάσκ’ ίθι» δηλαδή, έλα πήγαινε, φύγε, αλλά «βάσκε», έλα (προτροπή προς πορεία). Ο βοσκός, λοιπόν, είναι αυτός που πηγαίνει και πηγαίνει και πηγαίνει…

Ο μικρός τυμπανιστής, ο πρωταγωνιστής του ομώνυμου τραγουδιού, αποτελεί ηχομιμητική λέξη, με ρίζα το ταF και με ρήμα το τύπτω (=χτυπώ, πλήττω). Η εν λόγω ρίζα αναφέρεται έτσι, γιατί κάθε φορά εξαρτάται εκ του παραγομένου θορύβου. Ταμ-, ταφ-, τακ-, ταυ-, ταβ-, ταν-, τυπ-, τεκ-, τικ- κλπ.

Οι ξένες γλώσσες διατήρησαν την ηχομίμηση της ελληνικής ρίζας και έτσι το τύμπανο οι Λατίνοι το είπαν tympanum, οι Γάλλοι tambour, οι Ιταλοί tambouro, οι Ισπανοί tambor, οι Άγγλοι drum και οι Γερμανοί Trommel.