Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1871)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά – 78
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Λίγο πριν μας αποχαιρετήσει το 2023, θα ήθελα να σας θυμήσω με υπερηφάνεια πως η στήλη κλείνει αισίως τα 4 χρόνια! 4 χρόνια γεμάτα με διάφορες ετυμολογίες, φτιαγμένες με την εκάστοτε ευκαιρία που μου δινόταν είτε από την τρέχουσα επικαιρότητα είτε από μια ιδέα, μια σκέψη. Είναι όμορφο αυτό το ταξίδι και μπορώ να πω πως μου έχει γίνει μια συνήθεια, καθόλου μα καθόλου βαρετή. Το αντίθετο θα έλεγα. Περιμένω πώς και πώς να έρθει η νέα εβδομάδα να γράψω. Σας θυμίζω επίσης πως δεν είμαι ούτε φιλόλογος ούτε ειδικός περί τα ετυμολογικά. Γράφω μόνο και μόνο από την μεγάλη λατρεία που έχω παιδιόθεν για την γλώσσα μας, απαλλαγμένος από ιδεοληψίες και προκαταλήψεις. Δεν έχω να δώσω λογαριασμό σε κάποιον ούτε απολογούμαι. Έχω μόνο την απόλυτη εμπιστοσύνη της οικογένειας Κοκκίνου, του πατρός Ευαγγέλου, του εκδότη και ακατάβλητου αγωνιστή τού γοητευτικού αυτού μέσου ενημέρωσης, και της κόρης, της καλής μου και διαχρονικής φίλης, Εύης, συμπεριφορά που με τιμά ιδιαιτέρως.
Από την πλευρά μου έχω επιλέξει ένα τρόπο έκφρασης και σύνδεσης των ετυμολογούμενων λέξεων, με το χιούμορ να παίζει πρωτεύοντα ρόλο, φροντίζοντας να μη θίξω τις πεποιθήσεις των αναγνωστών που με διαβάζουν ∙κι αν καμμιά φορά συμβαίνει, να ξέρουν πως δεν το κάνω επί σκοπώ. Επιλέγω αυτόν τον τρόπο για να μην παρατίθενται απλώς οι προς ετυμολόγηση λέξεις, με ξερό και δασκαλίστικο τρόπο. Δάσκαλος της μουσικής υπήρξα στην εκπαίδευση επί 35 συναπτά έτη και γνωρίζω πως το σπουδαιότερο για να «περάσεις» μια πληροφορία είναι να ξέρεις να την «σερβίρεις». Αυτό προσπαθώ κι εδώ, απευθυνόμενος όμως σε μεγάλα «παιδιά».
Μάλιστα, από τούτο το φύλλο και στο εξής θα δέχομαι και τις όποιες παρατηρήσεις σας στο προσωπικό μου e-mail vlaxojohnmes@gmail.com (vlaxojohn=Βλαχοτζών=Βλαχογιάννης, ακόμα και στο mail πλάκα κάνω!). Θα απαντώ σε όλους σας, αρκεί να γράφετε το όνομα και την ιδιότητά σας.
Και για να πάει καλά η νέα χρονιά, θα ξεκινήσω από την ετυμολογία του …επωνύμου μου. Βλαχογιάννης, ο Γιάννης που ήταν βλάχος. Τι είναι όμως ο βλάχος και από πού προέρχεται η λέξη; Το ρήμα βληχάομαι σημαίνει βελάζω και συναντάται στον Θεόκριτο. Παράγεται από την βληχή, που σημαίνει βέλασμα ή και κλαυθμηρισμός (η μόνιμη γκρίνια με κλάμα) των παιδιών. Στην δωρική διάλεκτο η βληχή γίνεται βλαχά και συναντάται στους Τραγικούς.
Κατά την ρωμαϊκή περίοδο βλάχους ονόμαζαν τους βοσκούς και κατ’ επέκτασιν όλους τους κατοίκους των ορεινών περιοχών, οι οποίοι έγιναν φύλακες των στενών ορεινών περασμάτων. Γράφει ο Όμηρος (Οδ. 12.264-266): «…δὴ τότ’ ἐγὼν ἔτι πόντῳ ἐὼν ἐν νηῒ μελαίνῃ μυκηθμοῦ τ’ ἤκουσα βοῶν αὐλιζομενάων οἰῶν τε βληχήν·», δηλαδή, ενόσω εγώ έπλεα ακόμη στ’ ανοιχτά, μέσα στο μελανό καράβι, άκουσα το μουγκανητό από τα μαντρισμένα βόδια και τα βελάσματα των προβάτων.
Ψάχνοντας, που λέτε, το γενεαλογικό μου δέντρο, κατέληξα στο ότι οι πρόγονοί μου πρέπει να ήταν ορεσίβειοι (βλάχοι) και αναλόγως του μικρού του ονόματος ο καθένας έπαιρνε το αντίστοιχο επώνυμο: Βλαχο-γιάννης, Βλαχο-γιώργος, Βλαχο-πάνος, Βλαχο-μήτρος κλπ. Έτσι εξηγείται γιατί μ’ αρέσει το βουνό.
Το έχουμε πει πολλές φορές, ας το επαναλάβουμε άλλη μία. Η γλώσσα μας είναι σοφή. Ας περιηγηθούμε στην ετυμολογία της σοφίας. Λέει ο Αριστοτέλης «φύσει σοφὸς οὐδείς», ουδείς γεννήθηκε σοφός από την φύση του. Άρα η σοφία είναι κάτι που αποκτιέται κατά την διάρκεια του βίου μας, με την ενασχόλησή μας με απτά πράγματα, με συγκεκριμένα, όπως πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες, κι όχι με θεωρίες και ιδέες. Αυτά τα συγκεκριμένα ήταν οι τέχνες, οι επιστήμες κλπ. Αυτό πιστεύω μας οδηγεί στην ρίζα της σοφίας εκ του ἅπτω (=προσαρμόζω, προσδένω κάτι σε κάτι άλλο, ανάβω, επί πυρός), με το σ να προκύπτει εκ της δασείας (σ-άπτω). Ως σοφία, επομένως, νοείται η δεξιότητα σε κάτι, η τέχνη, η ευφυΐα, η μάθηση, κάτι που το αποκτάς όταν το πιάνεις, το διαχειρίζεσαι, το κατανοείς.
Υπάρχει και άλλη άποψη που λέει πως η λέξη προέρχεται εκ του οπός, που σημαίνει το γαλακτώδες υγρό και μάλλον προέρχεται εκ του πήγνυμι (ρίζα παγ-, μπήγω, στερεώνω και επί υγρών πήζω, παγώνω, στερεοποιούμαι, με το ο στην αρχή να είναι ευφωνικό. Ο-παγ-ός>οπαός>οπός. Η λογική μου λέει πως δεν μπορεί η σοφία να αποτελεί κάτι παγωμένο, πηγμένο.
Το Λεξικό του Σουΐδα λέει πως οπός είναι «τὸ τῶν δένδρων δάκρυον καὶ τὸ ἀποστάλαγμα τοῦ γάλακτος». Ο Σταματάκος «τὸ γαλακτῶδες ὑγρόν, τὸ ὁποῖον ἐκρέει, ὅταν τὶς κεντήσῃ ἢ χαράξῃ κορμὸν δένδρου». Ο δε Όμηρος στην Ιλιάδα (ε) γράφει "Ὡς δ' ὅτ' ὀπὸς γάλα λευκὸν ἐπειγόμενον συνέπηξεν". Να 'το το πήγνυμι, το οποίο επιτυγχάνεται δια του οπού και σίγουρα δεν είναι ο χυμός που βγαίνει, όταν στύψεις το φρούτο. Πρόκειται για το γαλακτώδες υγρό της συκιάς, που το χρησιμοποιούμε ως πυτιά για να πήξει το γάλα.
«Ἀρχὴ σοφίας ὀνομάτων ἐπίσκεψις», λέει ο Αντισθένης, για να συμπληρώσει ο πατριώτης μου, Παλαμάς: «Κι αν ξεχνούν οι άνθρωποι, πάντα θυμούνται εκείνες».
Έτσι, λοιπόν, θα κάνουμε κι εμείς, μπαίνοντας στην 5η μας χρονιά. Θα φροντίσουμε να μην ξεχαστεί η σοφία της γλώσσας μας.
Καλή χρονιά σε όλους σας…
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο