Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1873)
«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»
Γνωστά και καθημερινά – 79
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Πρώτο φύλλο του νέου έτους 2024 και πρώτη και η δική μου στήλη.
Είμαστε ευτυχείς (ακόμα) που απολαύουμε τον ήλιο* της ολοφώτεινης πατρίδας μας και επίσης (ακόμα) την οικογενειακή θαλπωρή, κάτι τέτοιες μέρες εορτών, όσοι εν πάση περιπτώσει έχουμε ακόμα οικογένεια ή δικούς μας ανθρώπους, διότι υπάρχουν και άνθρωποι που δεν έχουν τίποτε απ’ αυτά.
Η θαλπωρή είναι μια πολύ ωραία λέξη, που παράγεται από το ρήμα τρέφω, στο οποίο έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενο φύλλο. Εκ του θέματος θρα- του παρακειμένου (τέ-θρα-μμαι) έχουμε θρα- >θαρ- (με ρα>αρ) >θαλ- (με ρ>λ), για να προκύψει το θάλος και το ρήμα θάλλω, που μας δίνει το αποτέλεσμα της τροφής, άρα ανθίζω, ακμάζω, κάνω κάτι να μεγαλώσει, να αναπτυχθεί, με πολύ βασικό παράγοντα γι’ αυτό το μεγάλωμα τον ήλιο, με το φως και την ζεστασιά του. Το παράγωγο θάλπος, σημαίνει αυτό ακριβώς, το φως και την ζεστασιά του ηλίου. Το ρήμα είναι το θάλπω, εκ του θάλ-ος+βά-ω, με β>π, και εξ αυτού η θαλπωρή, η ζεστασιά, το χουχούλιασμα, που περιγράφει την ευεργεσία του ηλίου να μας θερμαίνει (περιθάλπει), τόσο με το φως του (ψυχικώς) όσο και με την ζέστη του (σωματικώς).
Μια λέξη, με το ίδιο σχεδόν νόημα με το θάλπος, την ζεστασιά, είναι η εἵλη (με δασεία), εκ του ρήματος είλω, είλλω, ειλέω (αρχική ρίζα το ελάω, ελαύνω), που διακλαδίζεται σε ένα σωρό έννοιες, όπως κρατώ μακρυά, περικλείω, εγκλείω, διώκω, συστρέφομαι, συστέλλομαι, συλλέγω, περιφέρομαι, στρέφω, παρακλίνω κ.ά. Εκ της συλλογής, λοιπόν, της συγκεντρώσεως του φωτός του ηλίου, προκύπτει η θερμότης.
Δείτε τώρα μια σύνθετη λέξη, με πρώτο της συνθετικό την είλη, την ειλικρίνεια, λέξη σύνθετη εκ του ειλέω, με την έννοια του κρατώ μακρυά και του κιρνάω (=αναμιγνύω), με ε>ι και ιρ>ρι. Κρατώ μακρυά την ανάμιξη, άρα εξασφαλίζω την καθαρότητα, την αγνότητα, την απλότητα, την ευθύτητα, το απόλυτο.
Εδώ όμως υπάρχει ένα θέμα γραμματικής, αφού η ειλικρίνεια παίρνει ψιλή, ενώ η ρίζα της, η εἵλη, δασεία. Πρόκειται μάλλον για εξαίρεση του κανόνα κι όχι τον ίδιο τον κανόνα, διότι η γλώσσα πολλές φορές «θυμάται» τον πρωταρχικό τύπο, την πρωτογενή ρίζα και την διατηρεί σε μεταγενέστερους τύπους. Η δασυνόμενη εἵλη κατάγεται εκ του ψιλούμενου ομηρικού ρήματος, ἰάλλω, εκ του οποίου δημιουργήθηκε το αναφερθέν είλω, είλλω, ειλέω, που συναντάται και με ψιλή και με δασεία. Το ἱάλλω συναντάται με δασεία στον Ηρωδιανό. Ένα παράδειγμα για κάποια «ανεξήγητα» γραμματικά φαινόμενα είναι η λέξη εφέτος, σύνθετη εκ του επί+έτος. Αλλά το έτος ψιλούται και θα ’πρεπε να γράφεται ως επέτος. Είχε όμως δίγαμμα στην αρχική του μορφή (Fέτος), που έγινε δασεία, κι αυτήν «θυμάται» η γλώσσα και λέει εφέτος. Ομοίως το δασυνόμενο ρήμα ἕλπω (Fέλπω ή σέλπω) μας έδωσε την ψιλούμενη ἐλπίδα.
Αυτές τις γιορτινές μέρες αναλογίζομαι την κούραση που τραβάνε οι σερβιτόροι, να εξυπηρετήσουν τους πελάτες τών καταστημάτων, όπου εργάζονται. Συνηθίζουμε να τους αποκαλούμε γκαρσόνια, εκ του γαλλικού garçon. Ή μήπως δεν είναι και τόσο γαλλικό; Ασφαλώς και ΔΕΝ είναι. Πρόκειται για το ελληνικώτατο Fάρσην >γάρσην >άρσην >άρσεν >άρρεν. Το διασώζει κι ο Ησύχιος: Fάρρης >γάρρης >άρρην, ο αρσενικός, δηλαδή, σύμφωνα με τα ...παλαιά πρότυπα. Βλέπεις σήμερα υπάρχουν ένα σωρό «γένη», με ...γένια και χωρίς. Σε λίγο θα εντάξουμε επισήμως και το γένος …«κασσέλα» στα υπ’ όψιν. Η γαλλική, λοιπόν, τον είπε garçon και το παλληκάρι gars, εξ ου και garçonnière, το δωμάτιο ενός αρσενικού αγάμου. Η ιταλική garzone, η ισπανική barón και η αγγλική διατήρησε
ατόφια την γαλλική λέξη. Η θηλυκή έκδοση του γκαρσονιού, ως γκαρσόνα, είναι αδόκιμη για ευνόητους λόγους.
Εκεί δε που πάτε και τρώτε ή γλεντάτε, αφήστε τους και κάνα πιο μεγάλο φιλοδώρημα, μέρες γιορτών που είναι. Το φιλοδώρημα το λέμε συνήθως «μπουρμπουάρ», που αποτελεί λανθασμένη προφορά της γαλλικής αυτήν την φορά φράσης, pour boire (για να πιεις, κέρασμα δηλαδή), ρήμα ετυμολογούμενο εκ του ελληνικού πίω, πίνω, πώνω (πίFω).
«Στην υγειά μας, ρε παιδιά…»!
*Το ρήμα απολαύω στην αρχαία ελληνική γλώσσα συντάσσεται με αιτιατική, ενώ στην σημερινή καθομιλουμένη με γενική (απολαύω της εμπιστοσύνης). Εγώ προτίμησα την πρώτη εκδοχή.
* Ο κ. Βλαχογιάννης Χρήστος είναι
Καθηγητής μουσικής-διευθυντής χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο