Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1874)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –80

   

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Μ’ αρέσει, όταν αυτοπροσδιορίζομαι, να δηλώνω «στρατιώτης» της μουσικής, της γλώσσας, της ομορφιάς κλπ.

Η λέξη στρατιώτης είναι σύνθετη εκ της ρίζας -στα, του ίστημι, και του επιθέτου άρτιος. Στα+άρτιος >στααρτός >σταρτός >στρατός, με αρ>ρα. Μάλιστα ο Ησύχιος διασώζει την λέξη σταρτοί, που σημαίνει τάξεις τού πλήθους. Άρα, στρατός είναι η ομάδα που στέκεται άρτια, που είναι άρτια εξοπλισμένη, και στρατιώτης το μέλος αυτής της ομάδας. Καλό ακούγεται…

Κυττάζοντας το πώς εκφράζουν οι ξένες γλώσσες τον στρατιώτη, θα συμπεράνουμε πως η λογική τους είναι αξιοπρόσεκτη, έχει μακρά και σχεδόν απίστευτη πορεία, αλλά απέχει πόρρω από την ελληνική τοιαύτη και την χρήση της στην γλώσσα μας. Συγκεκριμένα, εκ του ευφωνικού ε+δα (=γη) προέκυψε το δασυνόμενο έδος, που σημαίνει κάθισμα, θρόνο, άγαλμα, θεμέλιο, βάση, βάθρο κλπ αλλά και η σέλλα (=κάθισμα σε άλογο, κατά τον Ησύχιο, με την δασεία να γίνεται σ και με δλ>λλ, κατά το δάφνη>λάφνη). Η σέλμα, το κάθισμα κωπηλάτη αλλά και το κατάστρωμα, το έδαφος πλοίου, στην κυριολεξία, με τις ίδιες τροπές γραμμάτων, έδωσε την ρίζα στο λατινικό solum, που σημαίνει το δάπεδο, την γη. Solidus είναι ο στερεός, ο έμπεδος, soldus το σταθερό νόμισμα, το χρυσό, δηλαδή, και solea (=σανδάλι, πέλμα ζώου). Οι Γάλλοι είπαν το έδαφος sol, τον σταθερό solide, την μισθοδοσία solde, τον οβολό, το νόμισμα sou, το μισθοδοτώ solder και τον στρατιώτη soldat, που στην κυριολεξία σημαίνει τον μισθοδοτούμενο, τον μισθοφόρο. Οι Ιταλοί αντιστοίχως solaio, solido, soldo (soldi=λεφτά), soldare (=εξοφλώ), soldato. Oι Ισπανοί suelo, sólido, sueldo, soldada (=πληρωμή), soldar (=συνδέω), soldado. Οι Άγγλοι soil, solid, sell, sold (=πωλώ), soldo & obolus (=νόμισμα, οβολός), solder (=κολλάω, στερεώνω), soldier, και οι Γερμανοί solid (=στερεός), Sold (=μισθοδοσία), Soldat (=στρατιώτης) και Söldner (=μισθοφόρος).

Σε προγενέστερες εποχές οι στρατιώτες φορούσαν χλαίνες και πιο παληά χιτώνες, για να προστατεύονται από το κρύο. Ας δούμε από πού προέρχονται οι λέξεις. Πρώτα η χλαίνη. Το βασικό μας ρήμα είναι το κιχάνω, όμοιο με το ίκω στον Όμηρο (=καταφθάνω, προφθάνω, συναντώ, τυγχάνω, βρίσκω), που δηλώνει συνεχή κίνηση. Αυτό έδωσε το κινέω, κινάω, κινώ (=κάνω κάτι να μετακινηθεί, παράγω, προξενώ, αρχίζω). Στην συνέχεια το κνάω, κνάπτω (=ξύνω, λαναρίζω μαλλιά), χναύω (=τρώω λίγο-λίγο, ξετσιμπάω, με κ>χ) και την λάχνη (=τρίχες άγριου ζώου, φύλλωμα, με λα επιτατικό). Εκ της λάχνης, με μετάθεση, προέκυψε η χλαίνη ή χλαίνα (=μεγάλο τετράγωνο χειμερινό ένδυμα, κυρίως από έρια, μαλλιά ζώων). Η χλαίνα, με αι>ι, μας έδωσε το ρήμα χλίω (=είμαι ή γίνομαι θερμός).

Πάμε τώρα στον χιτώνα, αρχαιότατη ελληνική λέξη, που βρέθηκε και διαβάστηκε στην Γραμμική Β΄ ως ΚΙ-ΤΟ. Η ρίζα της θα πρέπει να αναζητηθεί στο ρήμα κεύθω (=καλύπτω, αποκρύπτω αλλά και περιλαμβάνω κάτι μέσα μου). Αυτό αποδεικνύεται από τον ιωνικό τύπο κιθών, από τον οποίο με εναλλαγή κ>χ και θ>τ, προκύπτει ο χιτών. Ο κιθών (κιτών δωρ.), χιτών πράγματι κεύθει, καλύπτει το σώμα. Για τον λόγο αυτό ο πολεμικός θώρακας ονομάστηκε κίθαρος. Το τελευταίο όμως μας θυμίζει εντονότατα την κιθάρα και όχι αδίκως. Την πρώτη κιθάρα (ή λύρα), σύμφωνα με την μυθολογία, την κατασκεύασε ο Θεός Ερμής από κέλυφος χελώνας, το οποίο πράγματι κεύθει (=προστατεύει, περιλαμβάνει) το σώμα της χελώνας.



Για λόγους …ψυχαγωγίας παραθέτω απόψεις «ειδικών» που λένε πως ο κιθών-χιτών κατάγεται εκ του σημιτικού ΚΕΤΟΝΕΤ. Ή άλλων που υποστηρίζουν την καταγωγή του εκ του αραβικού ΚΑΤΤΑΝ ή του τουρκικού ΚΑΦΤΑΝΙ. Όλα, ακόμα και το Πολυνησιακό ΗΙΤΑΝ (=περίζωμα), κατάγονται εκ του ελληνικού κιθών-χιτών.



Οι ξένες γλώσσες δανείστηκαν τις λέξεις τους για τον χιτώνα εκ του λατινικού tunica, που προέκυψε εξ αναγραμματισμού του ελληνικού κιθών-χιτών. Οι Γάλλοι τον είπαν tunique, οι Ιταλοί tùnica, οι Ισπανοί túnica, οι Άγγλοι tunic και οι Γερμανοί Tunika.



Ακούστε τι μου ’ρθε στο τέλος! Η ρήση του Ευαγγελίου «ο έχων δύο χιτώνες να δανείζει τον ένα». Ούτε βρακί δεν θα μας αφήσουν τα άφωνα κοπριταριά που ψηφίζουμε και που παίζουν με τις ζωές μας. Πήγαν που πήγαν ένα μάτι το πετρέλαιο θέρμανσης, θα μας βάλουν να φοράμε και …πράσινα βρακιά (συγγνώμη, χιτώνες ήθελα να πω), για να μην ενοχλούμε την …κλιματική αλλαγή. Προετοιμαστείτε…

Χρήστος Βλαχογιάννης

Καθηγητής Μουσικής-Διευθυντής Χορωδιών

vlaxojohnmes@gmail.com