Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1890)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Σήμερα, στο πασχαλινό μας δημοσίευμα, θα αναλύσουμε μόλις δύο λέξεις, μία που την χρησιμοποιούμε συχνά και μία που συμβάλει στην ψυχική και σωματική μας υγεία.
Πρώτα το αρχαιότατο ομηρικό και ισχυρότατο βεβαιωτικό επίρρημα, ναι.
Προέρχεται από το πολύ σπουδαίο γράμμα νυ, στο οποίο έγινε αναφορά μόλις σε δύο φύλλα πριν. Το νυ, λοιπόν, συγκροτεί, μετέχει στον σχηματισμό λέξεων, στις οποίες χρειάζεται νοητική διεργασία προς παραγωγή σκέψης.
Επιχειρώντας την ετυμολογία τού ναι φτάνουμε στο ρήμα ναί-ω (=οικοδομώ προ κατοίκηση, κατοικώ, διαμένω, κείμαι), με πολύ γνωστό παράγωγο τον ναό. Το ναι απαντάται και ως νη, τονίζεται, και χρησιμοποιείται και ως αρχή όρκου (ονομάζεται και ομοτικό, εκ του ομνύω=ορκίζομαι) και επέχει την θέση βεβαιωτικού μορίου.
«Nαὶ μὰ τὸν Δία, ἀληθῆ λέγεις».
«Νὴ τὸν Ποσειδῶ καλῶς ἄρα τὴν πόλιν οἰκήσομεν».
«Νὴ Δί', ὦ Καλλία, τελέως ἡμᾱς ἑστιᾷς.» [Μα τον Δία, πολύ ωραία μας φιλοξενείς, Καλλία]
Από το γράμα Νυ όμως προέρχεται και το αρνητικό μόριο, νη, το οποίο δεν τονίζεται και στην γλώσσα μας χρησιμοποιείται ως αρνητικό προθεματικό, μαζί με τα άλλα τρία νε, νο, νω. Αυτά δε τα αρνητικά προθεματικά σώζονται κυρίως στην σύνθεση λέξεων και έχουν επηρεάσει-τροφοδοτήσει αρκετά ευρωπαϊκά αντίστοιχα μόρια.
Π.χ. Νη+ἐσθίω (=τρώγω) >νηστεία
Νη+ἄνεμος >νηνεμία
Νε+κῆρ (=καρδιά) >νε-κηρός >νεκρός
Νο+ἄκος (=ανακούφιση, εκ του ακέομαι) >νάκος >νάσος (κ>σ) >νόσος (α>ο)
Νω+θρώσκω (=αναπηδώ, ορμώ προς τα πάνω) >νωθρός
Το ναι λογικώς θα πρέπει να έχει σχέση και με το ρήμα νεύω. Όταν θέλουμε να απαντήσουμε καταφατικά σε κάποιον, χωρίς να μιλήσουμε, νεύουμε (κουνάμε) το κεφάλι μας προς τα κάτω, σαν να του λέμε «ναι». Όταν θέλουμε να του απαντήσουμε αρνητικά, τότε στρέφουμε το κεφάλι μας προς τα πάνω, σαν να του λέμε «ου» κι αν προσθέτουμε και την επιτατική κατάληξη «χι», γίνεται ου-χί. Από το ουχί προέκυψε το σημερινό όχι: Ουχί >οχί >όχι.
Και μιας και μπλέξαμε με τα αρνητικά καλό είναι να πούμε πως το δεν έχει προέλθει από το ουδέτερο γένος του ουδείς >ουδέν >(ου)δεν.
Και πάμε να κλείσουμε με την λέξη γαλήνη. Θα χρησιμοποιήσω αυτούσια σχεδόν την καταπληκτική κατ’ εμέ ανάλυση, που κάνει η Περίτα Αγαθανάση (μέλος μια ομάδας ετυμολογίας, στην οποία συμμετέχω).
Όλα ξεκινούν από την ρίζα ἅλ- τῆς ἁλός/θαλάσσης. Η δασεία τής ἁλός, δίνει μεταξύ άλλων και το γάλ-(γάλα) και το γέλ-(γέλως), γι' αυτό και η ήρεμη θάλασσα λέγεται γαλήνη, δωρικά γελάνα. Η καλή μέρα λέγεται και γελαστή. Γάλον=λαμπρόν, γέλα=η αυγή τού ηλίου, ο Ζευς του φωτός λέγεται «Ζεύς γελέων». Όταν γελάμε, λοιπόν, «φωτιζόμαστε». Βλέπουμε ότι στην ρίζα γαλ-, εμπεριέχεται τόσο το λαμπρό όσο και το γαλήνιο της θαλάσσης. «Εὐγάληνος ὅρμος ὁ εὐλίμενος ὅρμος». Κατά δε το Ετυμολογικόν το Μέγα, «...ἀπό δὲ τοῦ γάλακτος καὶ τῆς στιλβηδόνος, γλαυκὴ ἡ θάλασσα εἴρηται (λέγεται)». Γλαύσσω=μαρμαίρω, αστράπτω. Η Νηρηίδα, που ησυχάζει την ταραγμένη θάλασσα λέγεται Γαλήνη ή Γαλάτεια. Σαφώς και έχει σχέση με το γάλα. «γάλα, τ' οὐράνιον» (Παρμενίδης, ἀπ.10) Γάλα το ουράνιον, διότι εκ του γάλακτος της Ήρας ο ...γαλαξίας. Ενώ η Ήρα κοιμόταν, ο Ζευς έβαλε κρυφά στον κόρφο της τον Ηρακλή να βυζάξει θεϊκό γάλα, αλλά ο μικρός δεν πρόφτασε να θηλάσει αρκετά, διότι η Ήρα ξύπνησε και έδιωξε βιαίως το βρέφος από το στήθος της, με αποτέλεσμα το θεϊκό της γάλα να χυθεί στο Σύμπαν και να δημιουργηθεί ο γαλαξίας.
Εκ της γαλήνης/θαλάσσης ο γαληνός (=γελαστός, ειρηνικός) και ο γαλανός (=αυτός που έχει το χρώμα της γαλήνιας θαλάσσης). Η αγκαλιά τής μητέρας είναι γαλήνια, εκεί βρίσκει το βρέφος το γάλα, που θα το χορτάσει και θα το γαληνέψει, ίσως να το κάνει και να ...γελάσει/φωτιστεί από ικανοποίηση. Μοιάζουν οι αγκαλιές τής γαλήνης (ήρεμης θάλασσας) και της μητέρας. Το γάλα, λοιπόν, γαληνεύει τα βρέφη και λαμπρύνει τα προσωπάκια τους από ικανοποίηση. Όσο για την Ήρα/Ψυχή τού σύμπαντος κόσμου, με το θεϊκό της γάλα τον εμψύχωσε, τον γαλήνεψε και τον φώτισε στην κυριολεξία.
Εύχομαι να βρίσκετε πάντοτε την γαλήνη, που θα σας επιτρέπει να χαίρεστε την ζωή σας, χωρίς εντάσεις, χωρίς ακρότητες και με αγάπη για τον συνάνθρωπο. Κι όταν θα κάνουμε κτήμα μας την γαλήνη, τότε ίσως μπορέσουμε να δημιουργήσουμε από την αρχή μια νέα κοινωνία, όπου θα είμαστε όλοι μαζί κι όχι ο καθένας ξεχωριστά.
Καλή Ανάσταση του νου…
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο