Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1891)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –97

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Μιας και μπήκαμε για τα καλά στον Μάϊο μήνα είπα να κάνω ετυμολογήσεις σε λέξεις που συναντάμε στον όμορφον αυτόν μήνα της Ανοίξεως. Και τι άλλο θα εύρισκα πιο πρόσφορο; Πρώτα-πρώτα την ετυμολογία του μηνός, έπειτα λουλουδιών, που τον κάνουν να ευωδιάζει, και για το τέλος ένα πανέμορφο παραδοσιακό τραγούδι του τόπου μου.

Ένας από τους ωραιότερους μήνες του χρόνου, ο Μάϊος, με ετυμολογία του -τι άλλο;- από την Μητέρα Γη, την ΜαΜη>ΓαΓη> ΔαΔη>ΖαΖη, το μαγικό αυτό μόριο-συλλαβή, που είναι υπεύθυνο για την ίδια την ζωή. Ήδη σε παλαιότερα άρθρα έχει γίνει επαρκής αναφορά στην ετυμολογία της ΜΑ, ως τροφού, χωρίς την ύπαρξη της οποίας δεν θα υπήρχε η ζωή. Της ΜΑ-νας ΓΗ-ς, που μας γεννά και μας τρέφει, την ΜΑ-ία των πάντων. ΜΑία έλεγαν και την μητέρα του Ερμή, λέξη η οποία σημαίνει σεβαστή γυναίκα. Σκεφθείτε επίσης πόσο σημαντική είναι η συμβολή της μαίας, στην διαδικασία του τοκετού τής ετοιμόγεννης μητέρας.

Πάμε τώρα στην ετυμολογία τού εν λόγω μηνός. Μάϊος, εκ των ΜΑ + ΙΟΣ (του ρήματος είμι =έρχομαι), λόγω του ότι κατ’ αυτόν τον μήνα έρχονται, παράγονται οι πρώτες τροφές εκ της γης. Όποια λέξη κι αν αναζητήσετε, που να έχει σχέση με την διαδικασία της αναπαραγωγής και επομένως της ζωής, σίγουρα θα έχει μέσα της την ΜΑ. Ας ρίξουμε μια ματιά και στις ξένες γλώσσες, να δούμε πώς αυτές εκφράζουν τον μήνα. Οι Λατίνοι πήραν ακριβώς τα συνθετικά της ελληνικής και τον είπαν maius (mensis=ο μήνας), οι Γάλλοι mai, οι Ιταλοί maggio, οι Ισπανοί mayo, οι Άγγλοι may και οι Γερμανοί Mai.

Από τα πιο λεπτά και ευωδιαστά αρώματα αναδίδουν τα άνθη του αιγοκλήματος ή αγιόκλημα, όπως λανθασμένα γράφεται και προφέρεται στην καθομιλουμένη. Και τούτο γιατί τα συνθετικά της λέξεως δεν έχουν σχέση με …άγιο αλλά με αίγα (=κατσίκα). Άρα αίγα+κλήμα κι όχι άγιος+κλήμα. Η αιξ-αιγός παράγεται εκ της αϊκής (=ορμητική κίνηση, εκ του επιτατικού α + ίκω, του ρήματος είμι), που μας έδωσε το ρήμα αΐσσω (=εμπίπτω ορμητικώς αλλά και αστράπτω, επί βροντής). Άρα η αιξ ονομάστηκε έτσι γιατί εμπίπτει ορμητικώς επί της τροφής στα φυλλώματα των δέντρων και κυρίως των καρποφόρων. Το κλήμα ετυμολογείται εκ του ρήματος κλάω (=κλαδεύω, θραύω, αποκόπτω, τσακίζω), με α>η. Άρα, το αιγόκλημα είναι το φυτό, επί του οποίου εμπίπτει, ορμάει η κατσίκα για να εξασφαλίσει την τροφή της, σπάζοντας, αποκόπτοντας τα κλαδιά του.

Ένα άλλο, εξ ίσου ευωδιαστό άνθος, είναι αυτό του γιασεμιού. Η λέξη είναι μεταφορά στην καθομιλουμένη του ίασμου και ετυμολογείται εκ του ρήματος ιάομαι (=θεραπεύω, γιατρεύω). Το ιάομαι προέρχεται εκ της κραυγής ια ή για (=ρίζα ι-, του ρήματος είμι + α, προς ένταση της φωνής), που αποτελεί επιφώνημα-προτροπή προς μαχομένους, ια-χή. Ιήϊος απεκαλείτο ο Απόλλων αλλά και κάθε θεός της ιατρικής. Δεν γνωρίζουμε με ποιο τρόπο εγένετο η ίασις μέσω της φωνής-ιαχής αλλά υποψιαζόμαστε πως ήταν μια μορφή αυτοθεραπείας, πιθανόν με αυθυποβολή, επιπλέον των χρησιμοποιούμενων βοτάνων ή άλλων φαρμάκων. Είναι σίγουρο όμως πως τα άνθη τού συγκεκριμένου φυτού είχαν θεραπευτικές ιδιότητες. Σε πολλούς δε ασιατικούς λαούς, όπου χρησιμοποιείται, σημαίνει «δώρο του Θεού», έννοια που «δένει» με την αρχαιοελληνική ονομασία του θεού της ιατρικής.

Ένα καταπληκτικό τραγούδι, με τριπλό περιεχόμενο, προερχόμενο εκ του χωριού Γουριά Μεσολογγίου, είναι το «Τώρα είναι Μάης». Πρόκειται για τραγούδι του Μάη και της Άνοιξης, της ξενητειάς και της αγάπης. Πανέμορφη εικόνα το συναπάντημα του Μάη και των νεαρών λυγερών κοριτσιών, που βγήκαν βόλτα στα περιβόλια, τα οποία προφανώς μοσχοβολούσαν από τους ανθούς. Πρόσχημα η συνάντηση, για να μας μεταφερθεί η επιθυμία του ξενητεμένου να έρθει στον τόπο του, «όπου αγαπά, όπου έχει μιαν αγάπη». Του ξενητεμένου, που κάνει όλες τις ετοιμασίες νύχτα, για να κερδίσει δρόμο με το φως της ημέρας και να είναι όσο γίνεται γρηγορότερα στην αγαπημένη του. «Νύχτα καλυβώνει το άλογο». Φυσικά δεν το βάζει σε καλύβα. Το ρήμα είναι παραφθορά του χαλυβδώνω (χ>κ και απαλοιφή του δ, βάζω χαλύβδινα πέταλα, για να είναι ανθεκτικά). Το «μαλαματένια» καρφιά είναι φτιαγμένα από μάλαμα >αμάλγαμα (κράμα μετάλλων, επίσης πολύτιμων και εξίσου ανθεκτικών). Με την λέξη μάλαμα ο λαός μας εννοούσε κάθε πολύτιμο μέταλλο.