Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1896)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –101

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

«Ε, ρε, γλέντιααα!!», όπως έλεγε χαρακτηριστικώς ο Καραγκιόζης, αυτή η απολαυστική φιγούρα του θεάτρου σκιών, ο ευφάνταστος πάμπτωχος τύπος, που πάντα εύρισκε ένα τρόπο να επιβιώνει, σαν τον διαχρονικό Έλληνα ένα πράμα, θα λέγαμε. Μόνο που σήμερα ο Έλληνας δεν φημίζεται για τους τρόπους που εφευρίσκει να επιβιώνει. Έχει γίνει έρμαιο των πολιτικών αρπακτικών και κινδυνεύει να εξαφανιστεί από τον χάρτη ως είδος.

Μέγα παράδειγμα οι βουλευτικές και τώρα οι Ευρωεκλογές. Αντί να κάνει την έκπληξη, «τρίβεται» συνέχεια στα γνωστά αρπακτικά, μπας και τσιμπήσει, ο δόλιος, κάνα γλειμμένο κοκκαλάκι. Α, και μην ξεχάσω, επιβραβεύει αυτούς που τον ταΐζουν σανό καθημερινώς, τους τηλεαστέρες.

Βεβαίως, ένα στραπάτσο, όσο να πεις, το πάθανε οι μεγάλοι παίχτες.

Δεν άκουσα όμως τον Άδωνι να αναλύει τα αποτελέσματα και δεν μπορώ να ησυχάσω. Σκέφτηκα, λοιπόν, να αρχίσω την ετυμολογία από το αρχαιοελληνικό όνομά του, επειδή «τ’ν έχ’ τ’ν αρχαία τ’ δ’λειά»!!

Κατά την Μυθολογία υπήρξε ένα ωραιότατος νέος (σαν και τον δικό μας!!), που στην ποδιά του σφάζονταν δύο θεές, μ’ αυτήν που τον κέρδισε τελικώς να είναι η Αφροδίτη (να πέσεις στον έρωτά του και να μη σε θέλει). Για να μη γράφω πολλές λεπτομέρειες, κάποια στιγμή σκοτώθηκε, και η ίδια η θεά καθιέρωσε για τον αγαπημένο της ενιαύσια πένθιμη γιορτή, που γιορταζόταν κάθε χρόνο την άνοιξη. Το όνομά του το έλαβε από το αείδω >άδω (=τραγουδώ) και τον θρήνο που ακολούθησε. Ο αδόμενος, δηλαδή, ο θρηνούμενος.

Όλες σχεδόν οι ευρωπαϊκές γλώσσες χρησιμοποιούν το ελληνικό όνομά του, θεωρώντας τον ως σύμβολο καλλονής και καλλωπισμού.

Αυτόν έπρεπε να στείλουμε στην Ευρωβουλή, όχι τον Αυτιά! Να ομορφύνει λίγο το …Κυνοβούλιο!!

Πρόσεξα τον Κούλη που ήταν λίγο χλωμός, ωχρός, μετά τα αποτελέσματα, σαν να είχε ίκτερο, όπως τα νεογέννητα. Ο ίκτερος ετυμολογείται εκ της ρίζας -ι, του είμι+κτείνω (φονεύω). Ικτίνος είναι ένα είδος αρπακτικού πτηνού, ίκτις το κουνάβι και ίκτερος είναι η κιτρινάδα, που προήλθε από ένα πτηνό με φαιοκίτρινο λαιμό.

Ο χλωμός ή χλωρός έχει φαιοπράσινο χρώμα, ετυμολογούμενος εκ του χλόος >χλους >χλόη. Ο Γαληνός γράφει χαρακτηριστικώς «Εἰώθασιν οἱ Ἕλληνες τὸ χλωρὸν λέγειν ἀπὸ τῆς χλόης καὶ τὸ ταύτης χρώματος ...καὶ τοὺς ὠχροὺς προσαγορεύουσι χλωρούς». Πώς λέμε «χλώμιασε» ή «πρασίνισε από το κακό του»; Ένα τέτοιο πράμα έπαθε ο ηγέτης μας!

Οι Λατίνοι είπαν την χλόη, το λαχανικό, holus, κι από κει οι Γάλλοι, οι Ιταλοί, οι Άγγλοι και οι Γερμανοί το κίτρινο jaunne, giallo, yellow-gold, gelb-Gold, αντιστοίχως.

Πάντως δεν έχετε παράπονο. Σ’ αυτές τις εκλογές έδωσαν και πήραν τα χρώματα των κομμάτων. Πανδαισία χρωμάτων! Η λέξη πανδαισία κυρίως χρησιμοποιείται επί φαγητού και σημαίνει την μεγάλη ποικιλία αυτού, με ετυμολογία εκ του παν+δαίω, ρήματος που διακλαδίζεται σε σειρά εννοιών, ήτοι: 1) Διαιρώ, χωρίζω, τρώγω, ευωχούμαι με κάτι, όλα εκ του δαί-μων (=αυτός που διαμοιράζει τις τύχες) και δα-ήμων (=ο έμπειρος, ο κατάλληλος για δίκαιη μοιρασιά), 2) Ανάβω, καίω, γιατί το άναμμα της φωτιάς ήταν τέχνη θαυμαστή, προϋπέθετε γνώση, εμπειρία. Από την δεύτερη σημασία προήλθε και το δι-δά-σκω, που ουσιαστικώς σημαίνει φανερώνω, όπως η φωτιά φωτίζει και φανερώνει τα πράγματα.

Αν ζητήσει κάποιος από την αυτόματη μετάφραση το πώς είναι η πανδαισία, ας πούμε στα γαλλικά, θα σου βγάλει festin, δηλαδή συμπόσιο. Η ρίζα τους είναι η λατινική feriae (=εορτάσιμες ημέρες, συνήθως καλοκαιρινές, θέρειες), που προήλθε προφανώς εκ της ελληνικής θέρειος (=θερινός) και θερεία (=καλοκαίρι), εξ ου θερισμός (που αποτελούσε γιορτή), με την συνήθη εναλλαγή του θ>φ (βλέπε θηρ, φηρ). Αυτήν την σημασία, λοιπόν, μιμήθηκαν οι ξένοι και είπαν οι μεν Γάλλοι την γιορτή και το συμπόσιο fete και festin, οι Ιταλοί αντιστοίχως festa και festino, οι Ισπανοί fiesta και festin, οι Άγγλοι feast και feasting και οι Γερμανοί Fest και Festrede.

Κι ας κλείσω με κάτι καλοκαιρινό και εν προκειμένω ένα γευστικό και βιταμινούχο φρούτο, το σύκο, που ταιριάζει εν μέρει με κομμάτι του πολιτικού σκηνικού (για τους παλαιοτέρους με καταγωγή εκ Καλαμών και που αποτελεί την απάντηση στην γνωστή πονηρή ερώτηση «τι φρούτα βγάζει η Καλαμάτα;»).

Το συκαλάκι μας ετυμολογείται εκ του σάκος, με α>υ, διότι μοιάζει με σάκο, τόσο απλό! Ο σάκος ή σάκκος ή σάγη όμως εκ του εις+άγω, που σημαίνει το φορτίο αποσκευών, με γ>κ. Παράγωγο είναι επίσης το σαμάρι, με αποβολή του γ, με εκείνον που δεν το έχει να λέγεται ξεσαμάρωτος.