Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1901)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Μιας που στο προηγούμενο φύλλο είχα κάνει αναφορά στον θεσμό της προίκας και δεν είχα ασχοληθεί καθόλου μ’ αυτήν καθ’ αυτήν την παντρειά, είπα να το κάνω σ’ αυτό το φύλλο.
Όταν λέμε παντρειά εννοούμε τον γάμο. Η λέξη αποτελεί λαϊκή προφορά (παραφθορά) της λέξεως υπανδρία, παράγωγο του ρήματος υπανδρεύομαι (παντρεύομαι), που ισχύει για τις γυναίκες, οι οποίες μετά τον γάμο ζουν (ή ζούσαν, αν προτιμάτε, μην παρεξηγηθώ κιόλας την πονηράν σήμερον ημέρα) υπό τον άνδρα. Θα έλεγα, για να τιμήσω το πραγματικό νόημα των παλαιών συνηθειών, πως η γυναίκα μετά τον γάμο ζούσε υπό την φροντίδα του ανδρός, υπό την έννοια πως τότε οι γυναίκες σπανίως δούλευαν, φρόντιζαν μόνο τα του σπιτιού (οικιακά) και τα του μεγαλώματος των παιδιών, άρα δεν είχαν δικά τους χρήματα, για την εξοικονόμηση των οποίων υπεύθυνος ήταν μόνον ο άνδρας. Και για να κάνω αναφορά και στο προηγούμενο άρθρο μου, η προίκα αυτό ακριβώς εξυπηρετούσε, την σε είδος συμμετοχή, δηλαδή, της οικογένειας της νύφης στην νέα οικογένεια που επρόκειτο να δημιουργηθεί.
Είναι προφανές πως το ρήμα παντρεύομαι είναι αδόκιμο να χρησιμοποιείται επί ανδρών. Το σωστό θα ήταν να λέμε νυμφεύομαι, παίρνω δηλαδή νύμφην. Την πονηράν σήμερον ημέρα όμως θα μπορούσε ανέτως να σταθεί και επί ανδρών, αυτών που τους αρέσει να ζουν υπό άλλον …άνδρα. Πλείστα όσα παραδείγματα βεβαιούν του λόγου το αληθές. Άνδρας νύφη, με νυφικό …γοργόνα και την τρίχα κάγκελο!! Αμέ…
Σχετικώς με τις ξένες γλώσσες θα πω πως για μια ομάδα εννοιών γύρω από τον γάμο έχουν δανειστεί ως ρίζα τους την ελληνική μάρτις (=παρθένος ή μείραξ) ή μαρνά (=παρθένος, κατά την ετυμολογία που προτείνει ο Ιάκωβος Θωμόπουλος στα Πελασγικά του, σελ. 72). Έτσι, οι Λατίνοι λένε τον γαμήλιο, maritus, οι Γάλλοι τον σύζυγο, mari, τον γαμπρό, marié, την σύζυγο, mariée, το παντρεύω, marier, και τον γάμο, marriage. Οι Ιταλοί τον σύζυγο, marito, το παντρεύω, maritare, και τον γάμο, maritaggio. Οι Ισπανοί αντιστοίχως, marido, maridar και maridaje, οι Άγγλοι τον έγγαμο, married, το παντρεύω, marry, και τον γάμο, marriage.
Ζέστη, ζέστη, ζέστη ή ζέστα, όπως λέμε στον τόπο μου!! Μας πέθανε κι αυτή και οι πάροχοι ενέργειας κι έχουμε γενικώς ζεματιστεί. Η ζέστη ετυμολογείται εκ του σείω [σαόω >σάω + ίημι (ρίζα ι-) =θέτω σε κίνηση, σαίω >σείω, με α>ε], που με σ>ζ έγινε ζείω, ζέω (=βράζω, εξατμίζω, είμαι πλήρης από κάτι, αναδίδω).
Και ποιο είναι το πιο χαρακτηριστικό που μας συμβαίνει όταν ζεσταινόμαστε; Μα ιδρώνουμε και το ουσιαστικό ο ιδρώς-τος ή ιδρώτας στην καθομιλουμένη. Η ρίζα του είναι και πάλι το θαυματουργό και πολυχρησιμοποιούμενο ρήμα, ίημι (=θέτω σε κίνηση, σπεύδω, εξακοντίζω, στέλνω ρίχνω, εκτινάσσω, αναβλύζω). Αυτή του η τελευταία σημασία, μαζί με το ρέω μας δίνουν τον ιδρώτα. Το ρηματικό επίθετο του ίημι είναι ετ-ός. Ετ- (με ε>ι και τ>δ) + ρέω (με ε>ο) δημιουργείται το ρήμα ιδρόω.
Όταν ιδρώνουμε, συνήθως χάνουμε ή «καίμε» και το περιττό λίπος, αρκεί να μη ριχνόμαστε στα διάφορα παχυντικά φαγητά και το ξαναπαίρνουμε. Όταν, λοιπόν, χάνουμε λίπος, γινόμαστε λεπτοί, λιανοί, λιγνοί. Ας δούμε το τελευταίο από πού προέρχεται. Η ρίζα του είναι το ρήμα λείπω [επιτατ. λα + είκω (=απολείπομαι, υποχωρώ), με κ>π], που σημαίνει αφήνω πίσω μου, εγκαταλείπω, κληροδοτώ, δεν φαίνομαι, είμαι κατώτερος. Εκ του ρήματος αυτού, με κ>γ και ει>οι, παράγεται ο λοιγός (= καταστροφή, βλάβη, θάνατος από λοιμό). Αν στον λοιγό προηγηθεί ο ευφωνικό ή επιτατ. α, με α>ο, έχουμε τον ολίγο, με οι>ι, διότι μετά από μια καταστροφή απομένουν ολίγοι. Εκ του ολίγος παράγεται και το ζητούμενό μας, ο λιγνός, που σημαίνει τον ισχνό, τον ταλαιπωρημένο, τον εναπομείναντα από μια καταστροφή, και με την σημερινή του έννοια τον αδύνατο, τον καχεκτικό, όχι κατ’ ανάγκην εκ μιας καταστροφής.
Μη σας πω πως με τέτοια ζέστα, τον ιδρώτα ποτάμι, τις τιμές του ρεύματος στον Θεό ούτε γάμος κανονικά πρέπει να γίνεται, ούτε παντρολογήματα, ούτε δίαιτες. Αργότερα, με την δροσούλα. Τώρα, αν υπάρχει καμμιά προίκα πρόχειρη, ε, ας την απαλλοτριώσουμε με τίποτα διακοπούλες και …βλέπουμε!!
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών
Αφήστε ένα σχόλιο