Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1906)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Τώρα που τελείωσε το καλοκαίρι και ήδη έπεσαν οι πρώτες βροχές (πρωτοβρόχια) του Σεπτεμβρίου, είπα να επιχειρήσω να δώσω την ετυμολογία της Επιδαύρου, όπου κάθε χρόνο συμβαίνουν τρομερά και φοβερά πράγματα κατά την διάρκεια των παραστάσεων που «ανεβαίνουν» εκεί και των πειραματισμών, με θετικές ή αρνητικές κριτικές να τις συνοδεύουν.
Έπεσα όμως σε αδιέξοδο, διότι δεν υπάρχει σαφής ετυμολογική άποψη ή τουλάχιστον ευρέως αποδεκτή.
Από τις αναφορές ιστορικών πηγών πληροφορούμαστε μόνον κάποια «άσχετα» με την ετυμολογία της λέξεως θέματα, όπως ότι η Επίδαυρος λεγόταν και Ἐπίκαρος, γιατί κάποτε την είχαν καταλάβει οι εκ της Μικράς Ασίας Κάρες.
Στράβων: «ἡ ᾿Επίδαυρος δ' ἐκαλεῖτο ᾿Επίκαρος. φησὶ γὰρ ᾿Αριστοτέλης κατασχεῖν αὐτὴν Κᾶρας».
Στέφανος ο Βυζάντιος: «᾿Επίδαυρος: πόλις πρὸς τῷ ῎Αργει θηλυκῶς λεγομένη ... ἐκαλεῖτο καὶ Μειλισσία, καὶ Αἱμηρὰ διὰ τὸ συνεχῶς αἱμάσσεσθαι τὸν βωμὸν τοῦ ᾿Ασκληπιοῦ ὑπὸ τῶν
θυσιῶν∙ εἶτα ᾿Επίταυρος καὶ ᾿Επίδαυρος».
Λεξικό Σουΐδα: «Επίδαυρος: ὄνομα τοπικόν∙ ἐν ᾧ ὁ ᾿Ασκληπιὸς ἐτιμᾶτο»
Όπως διαβάσατε, ανάμεσα στα άλλα ονόματα της Επιδαύρου είναι και το Επίταυρος, (ίσως) από την θυσία των ταύρων στον βωμό του Ασκληπιού, με την συνήθη τροπή τού τ>δ.
Νομίζω όμως πως το σημαντικό εξ όλων αυτών που παρατέθηκαν, και που ενδεχομένως μας οδηγεί σε σωστή σκέψη, είναι πως στην Επίδαυρο υπήρξε ιερό του θεραπευτού Ασκληπιού, όπου συνέρρεαν οι ασθενείς και ελάμβαναν την ίαση.
Το χαρακτηριστικότερο μέσον τής θεραπείας που χρησιμοποιούσαν οι Ασκληπιάδες τού ιερού είναι η «εγκοίμησις» και το σωζόμενο υπνωτήριο είναι εκ των σημαντικών μερών του. Οι ιερείς ιατροί χρησιμοποιούσαν στους ασθενείς την εγκατακοίμηση (=νάρκωση) πριν επέμβουν θεραπευτικώς. Το αντίστοιχο ρήμα είναι το δαύω (=κοιμάμαι) και επί+δαύω (=κοιμάμαι βαθειά). Άρα εκ του επί-δαύω η Επίδαυρος, του «ρ» όμως να παραμένει άγνωστη η …φύτευσή του.
Μια άλλη εξίσου ωραία λέξη, κι αυτή με τους ετυμολόγους να ερίζουν ως προς την σύνθεσή της, είναι ο Κένταυρος. Εδώ τα πράγματα φρονώ πως είναι πιο απλά και ξεκάθαρα.
Αν ανατρέξουμε στην Μυθολογία, οι Κένταυροι ήταν μυθικά τέρατα με ανθρώπινο κεφάλι και σώμα αλόγου, κομματάκι δύσκολο να συνέβαινε στην πραγματικότητα.
Υπάρχουν απόψεις τραβηγμένες από τα μαλλιά που λένε πως η λέξη είναι σύνθετη από το κεντώ + αύρα. Τώρα τι ακριβώς εννοούν όταν λένε πως κεντούν (κεντρίζουν, πληγώνουν) την αύρα (και η αύρα τι;) δεν έχει απαντηθεί.
Ένας άλλος, Ρωμαίος αυτήν την φορά, ο ιστορικός συγγραφεύς, Σουητώνιος (Gaius Suetonius Tranquillus), στο σύγγραμμά του «Περί βλασφημιών», το οποίο έγραψε στα Ελληνικά και από το οποίο σώζονται μερικά αποσπάσματα, υποστηρίζει πως κένταυρος είναι «ὁ αἰσχρῷ ἔρωτι κεντῶν ταῦρον∙ ὅπερ ἐστὶν ὄρρον» (ὄρρος= τα πισινά ζώου). Δηλαδή, σαν να λέμε σήμερα κτηνοβάτης (με ταύρο). Όντως οι Ρωμαίοι είχαν ανέκαθεν την τάση να τα συνδέουν όλα με τα προσωπικά τους γούστα, πράγμα που βεβαιώνει πληθώρα πηγών τής εποχής, και που αφορούν κυρίως τα «κατορθώματα» των αυτοκρατόρων με τις πολυπληθείς γυναικείες (και όχι μόνον) συνοδείες τους. Άνευ ετέρου σχολίου…
Φρονώ ότι, για να οδηγηθούμε σε ένα ασφαλές ετυμολογικό συμπέρασμα, θα πρέπει πρωτίστως να εξετάσουμε την ουσία τής λέξεως. Οι Έλληνες δεν έδιναν ονόματα στον βρόντο, δεν «βάφτιζαν» ό,τι να ’ναι όπως να ’ναι, για να βρίσκονται σε δουλειά. Ήταν ακριβολόγοι και ό,τι όνομα κι αν έδιναν σε ένα πράγμα ήταν αυτό που του ταίριαζε, όπως υποστηρίζει ο Πλάτων, στον καταπληκτικό του διάλογο «Κρατύλος ή περί ονομάτων ορθότητος».
Μια εκπληκτική άποψη περί της ετυμολογίας της λέξεως διατυπώνεται στο βιβλίο του (απλού) συγγραφέα, Ηλία Τσατσόμοιρου, «Ιστορία γενέσεως της ελληνικής γλώσσας», εκδόσεις «Δαυλός». Ο εν λόγω υποστηρίζει πως η λέξη είναι σύνθετη, από τα συνθετικά κεντώ (=κεντρίζω, προκαλώ νυγμούς) + ταύρος (=αρσενικός βους) και επεξηγεί πως πρόκειται για την εικόνα που δίνει ο αναβάτης επί του ίππου, όταν έρχεται από μακρυά και ενδεχομένως αντιθέτως στο φως, σαν να πρόκειται για ένα «τέρας», με τα χαρακτηριστικά που δίνει η Μυθολογία. Θυμηθείτε λίγο τους cowboys των αμερικανικών westerns ή τους Έλληνες βουκόλους, τους ιππείς, δηλαδή, να κεντρίζουν (με τα σπηρούνια) τις κοιλιές των ζώων κι αυτά προχωρούν.
Λογικές εξηγήσεις λογικών ανθρώπων, που δεν ψάχνουν σε …παραψυχολογικές αύρες για να δώσουν το νόημα…
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης
είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις
σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com
Αφήστε ένα σχόλιο