Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1908)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Να δείτε μια πολύ κοινή λέξη, κυρίως επί …εξουσίας χρησιμοποιούμενη, τι σπουδαία και ακριβέστατη ετυμολογία έχει! Και η ρίζα αυτής να δείτε πόσα παράγωγα δίνει!
Πρόκειται για την λέξη δαπάνη.
«Της …δαπάνης» γίνεται από όλα τα υφ’ ημών χρηματοδοτούμενα Υπουργεία, Περιφέρειες, Δήμους, αυτούς που εμείς εκλέγουμε, δηλαδή, να μας εκπροσωπούν και να μας κυβερνούν.
Τώρα, πώς του ξέφυγε του χαζο-Γιωργάκη και καθιέρωσε την Διαύγεια είναι προς διερεύνηση. Τα μαρτυράει όλα. Γράφονται βεβαίως στις επεξηγήσεις (όρα «σκεπτικό») ένα σωρό αρλούμπες, προκειμένου να δικαιολογήσουν τις «αναγκαίες» δαπάνες αλλά το ποσό δεν αλλάζει (και σπανίως ελέγχεται από την πολλά εμπιστεύσιμη ελληνική Δικαιοσύνη) και το πόπολο απλώς διαβάζει κι όταν έρχεται η ώρα, ξαναδίνει την «εντολή». Δείπνα, χαλιά, συναυλίες (σουξέ οι …φιλανθρωπικές) και άλλες εμπνεύσεις, για να καταβροχθίζεται το χρήμα.
Η δαπάνη, που λέτε, προέρχεται εκ δύο ρημάτων, του δάπτω και του άνω. Το πρώτο σημαίνει καταβροχθίζω, ροκανίζω, κατατρώγω, σχίζω, διασχίζω και το δεύτερο τελειώνω, διανύω, φτάνω στο τέρμα, καθώς κάθε κτίσμα τελειώνει όταν κατασκευαστεί το πάνω, το ανώτερο μέρος του. Αλλά και σε μια πορεία η δυσκολότερη είναι όταν ο προορισμός είναι ψηλά.
Το δάπτω είναι σύνθετο ρήμα, εκ του επιτατ. λα+άπτω, με λ>δ. Το ρήμα που δηλώνει την δαπάνη είναι το δαπανάω/ώ (=ξοδεύω, αναλίσκω, φθείρω, εξαφανίζω).
Καταβροχθίζω, λοιπόν, σημαίνει το δάπτω. Πόσο ακριβές!!
Όμως και το δείπνο (κανονικά είναι ο δείπνος) εκ του δάπτω προέρχεται. Και όντως σε ένα δείπνο τρώμε συνήθως του σκασμού, ιδίως αν πληρώνουν άλλοι.
Κι ακόμα καλλίτερο δείπνο οργανώνεται όταν η τράπεζα ακουμπάει σε …περσικό χαλί και δη χειροποίητο! Του δίνει ένα κύρος, μια αξιοπρόσεκτη αξία, μια μεγαλύτερη νοστιμιά, πώς να το κάνουμε;
Το χαλί ετυμολογείται εκ του χαμαί, χάμω, κι αυτό εκ της γα>γης, με γ>χ και μ>λ. Και το χάνι όμως (το πανδοχείο, όπου ξάπλωναν χάμω) εκ της ίδιας ρίζας, με μ>ν.
Είδατε πως «δένουν» στο σήμερα μεταξύ τους όλες οι σχετικές λέξεις (με εξαίρεση το χάνι, που σήμερα αντικαταστάθηκε εκ του …σαλονίου);
Υπάρχει κι ένα άλλο ωραίο ρήμα, που έχει σχέση με όλα όσα προαναφέρθηκαν και είναι και της ίδιας ετυμολογίας. Πρόκειται για το ρήμα επι-δαψιλεύομαι ή επι-δαψιλεύω στην καθομιλουμένη. Το ρήμα δάπτω στον μέλλοντα κάνει δάψω. Εκ του θέματος δαψ- του μέλλοντος δημιουργήθηκε το υπό ετυμολόγηση ρήμα και σημαίνει παρέχω κάτι χωρίς φειδώ, χορηγώ πλουσιοπάροχα (αρκεί να μην είναι δικό μου, χα). Η πρόθεση επί επιτείνει την …χορηγία! Δαψιλής είναι ο άφθονος, ο εκτεταμένος, ο αχανής, ο δαπανηρός, ο άσωτος.
Ένα αντίστοιχο ρήμα, που μεταφορικώς σημαίνει άφησα κάποιον χωρίς το παραμικρό, τον ξεκοκκάλισα, τον έγδυσα, είναι το μαδάω, με πολύ ωραία ετυμολογία. Κυριολεκτικώς σημαίνει είμαι υγρός και μαλακός, βγάζω τις τρίχες, είμαι φαλακρός. Ετυμολογείται εκ του μαζός>μαστός, διότι και υγρό περιέχει και μαλακός είναι και άτριχος. Επίσης πριν μαδήσουμε κάτι, το εμβαπτίζουμε σε καυτό νερό. Άλλη …μαγκιόρα έκφραση, με το ίδιο νόημα, είναι το ξεπουπουλιάζω.
Μήδος, με α>η, λέγονται τα ανδρικά γεννητικά όργανα, επειδή και μαλακά και άτριχα είναι (κατά την γέννηση).
Ο μέθυσος, η μέθη, το ρήμα μεθώ ετυμολογούνται κι αυτά εκ του μαδάω, με α>ε, δ>θ και α>υ, υπό την έννοια πως ο μέθυσος είναι ποτισμένος, διάβροχος, πλήρης υγρών-ποτών.
Θα επιχειρήσω τώρα την ετυμολογία ενός πολύ συχνού ρήματος της καθομιλουμένης, του ξαμώνω. Εκείνο το «ξ» θεωρώ πως είναι η πρόθεση εκ, και το αμώνω εκ του ρήματος αμάω, που ετυμολογείται εκ του μά-σσω >μά-ζα, με α επιτατικό στην αρχή, που σημαίνει θερίζω (σίτο), τέμνω, κατακόβω, συνάγω στο ίδιο μέρος. Το ρήμα δείχνει μία κίνηση και μάλιστα έντονη, ίσως και απειλητική, όπως ακριβώς εννοούμε σήμερα το ξαμώνω, ως τείνω το χέρι μου είτε να πιάσω κάτι, είτε να απειλήσω κάποιον.
Εκ του αμάω και ο αμνός (=αρνί, αμα-νός>αμνός), που βάλθηκαν να μας τον κόψουν από το διαιτολόγιό μας, λόγω …«κλιματικής αλλαγής» (κι αυτόν!!).
Στο τέλος θα τρώμε «ακρίδες και μέλι άγριο», σαν τον Αϊ-Γιάννη τον Πρόδρομο, αλλά εμείς χωρίς μέλι, γιατί (κι αυτό) ενοχλεί την …κλιματική αλλαγή, καθ’ ότι οι μέλισσες πορδίζουν …κατακλυσμιαίως και αδιακόπως…!!!
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com
Αφήστε ένα σχόλιο