Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1910)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Ήθελα πολύν καιρό να γράψω και να αφιερώσω το άρθρο μου σε έναν από τους …ωραιότερους Έλληνες -κατ’ όνομα μόνον- αλλά που του πάει κι ο …κιπάς -κατά το κιμάς!! Έχει το ίδιο όνομα με σούπερ γκόμενο της αρχαιότητος, που στην ποδιά του σφάζονταν θεές. Ο δεύτερος έχρισε τον πρώτο άξιο εκπρόσωπό του στο σύγχρονο Ελλαδιστάν, να μαγεύει τα πλήθη με την τσιρίδα του (ο αρχαίος δεν μίλαγε), μέγας κωλοτούμπας, άθλιος και θρασύτατος ψεύτης, συχνάκις παρουσιάζοντας το άσπρο ως μαύρο και επιμένοντας πως τα δικά μας μάτια κάνουν πουλάκια, ωρυόμενος, αν πέσει σε κάνα ζόρικο (εννοείται εκτός έδρας ΣΚΑΙ) και τον στριμώξει, έχων προέλθει από την ώσμωση ακροδεξιού (από)κόμματος μετά της ακραιφνούς και καινοφανούς δημοκρατίας (της γνήσιας και πατριωτικής, βεβαίως-βεβαίως), «εφευρέτης» του καλαθιού των ωνίων, και της εκ της χρήσεως αυτού ωφελείας δια το πόπολο, και πλείστων ων ουκ έστιν αριθμός «εφευρέσεων», για την ευρηματικότητα των οποίων ωχριά και η πλέον αχαλίνωτος φαντασία.
Όοχι, δεν θα πω το όνομά του! Φτάνει η περιγραφή του. Είναι άλλωστε τόσο διάσημος, που κι ο πιο αδαής θα τον αναγνώριζε αμέσως.
Εδώ όμως έχουν προκύψει πολλές κι ωραίες λέξεις, που χρησιμοποιηθήκαν για το περίγραμμά του. και -τι σύμπτωση- όλες αρχίζουν από Ω-μέγα.
Πριν προχωρήσω στην ετυμολόγηση των λέξεων, θα ήθελα να κάνω μια μικρή αναφορά στο τελευταίο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Πρόκειται για το μεγάλο Ο (Ω-μέγα, Ο-μικρόν), του οποίου η αρχική γραφή ήταν δύο Ο-μικρά ενωμένα: Ꝏ. Αυτή του η γραφή αργότερα αντιπροσώπευε στα μαθηματικά το σύμβολο του απείρου: ∞. Συμβολισμός απίστευτος το άπειρο να περιγράφεται με το τελευταίο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Προφανώς η γραφή του θα είχε σχέση και με την προφορά του. Ένα Ω-μέγα σίγουρα θα είχε μεγαλύτερη διάρκεια από ένα Ο-μικρόν. Ουδείς γνωρίζει μετά βεβαιότητος πώς προφέρονταν το Ω-μέγα. Αν πάρουμε ως βάση τις ξένες γλώσσες και δη την αγγλική, όπου δύο Ο-μικρά στην σειρά προφέρονται ως ΟΥ, μπορούμε να υποθέσουμε πως κάπως έτσι θα ήταν και η αρχαιοελληνική προφορά, μιας και είναι βέβαιη η επήρεια -αν όχι καταγωγή- της αγγλικής εκ της ελληνικής. Π.χ. Zoo [ζούου], ο ζωολογικός κήπος μεν αλλά πασιφανώς το ελληνικό ΖΩΟ.
Την προφορά του Ω ως ΟΥΟΥ διασώζει και η ντοπιολαλιά και μάλιστα η …χωριάτικη. Π.χ. το «να σου πω» ακούγεται περίπου ως «να σ’ πουου».
Κλείνει εδώ η γλωσσική «παράκαμψη» και η στήλη επανέρχεται στην ετυμολογία.
Ωραίος, ωρύομαι, ώσμωση, ώνια, ωφέλεια, ωχριώ.
Εκ του ρήματος ορώ, με την πρόταξη του επιτατικού α έχουμε τον ά-ορο >οὖρο, με αο>ου (=φύλακας, φρουρός, επιστάτης, ο επιβλέπων) και εξ αυτού την ὤρα, με ου>ω (=φροντίδα, πρόνοια, ενδιαφέρον). Εκ του ούρου η ὥρα ή ὥρη (=ωρισμένος χρόνος, χρονική περίοδος), για τον λόγο πως οι φύλακες (ούροι) εναλλάσσονται στην σκοπιά κατά ωρισμένα χρονικά διαστήματα. Τα ωραία είναι αυτά που παράγονται από τις ώρες του έτους, οι καρποί. Ο ωραίος της ιστορίας μας, λοιπόν, είναι αυτός που έχει παραχθεί, έχει γίνει κατά την προσήκουσα ώρα, ο ώριμος για κάποιο πράγμα, ο νεανικός, ο χαρούμενος. Λέτε να ξέρανε οι αρχαίοι ότι θα γεννιόταν τέτοιο ωραίο πλάσμα μετά από χιλιάδες χρόνια;
Ο ωραίος που ωρύεται! Ηχομιμητική η ρίζα του ρήματος, εκ του επιρρήματος ω (=λίαν, πάρα πολύ) και του ρήματος βρυχάομαι (=εκβάλλω κραυγή βρρρ). Το βρυχάομαι μάλιστα περιέχει απειλή και εκβάλλεται υπό ζώων, όταν αισθάνονται πως κάποιος πάει να τους πάρει το φαΐ που έχουν μπροστά τους. Σαν να του λένε «μην πλησιάσεις άλλο γιατί σε κατασπαράξαμε». Ω-(β)ρυ-(χα)ομαι >ωρύομαι (=ουρλιάζω, κυρίως επί λύκων και σκύλων αλλά και επί αγρίων ανθρώπων, που είτε χαίρονται είτε πενθούν). Μα πόσο ταιριαστό ρήμα με τον πρωταγωνιστή μας!!
Η ώσμωση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο γίνεται διείσδυση δύο διαφορετικής πυκνότητας υγρών δια μέσου ημιδιαπερατού διαφράγματος. Χοντρικώς, σαν να βρήκαν τρυπούλα, χώθηκαν και ενώθηκαν δύο διαφορετικά υγρά-πρόσωπα, έπειτα από χρονικό διάστημα εντόνου έρωτος, συμπληρώνω εγώ!! Άλλως, «βρήκε ο Φίλιππος τον Ναθαναήλ»!
Η ρίζα της λέξεως είναι το ρήμα ωθώ (=σπρώχνω προς τα πίσω, εκδιώκω, απωθώ, ανοίγω δρόμο για τον εαυτό μου), το οποίο στον αόριστο κάνει έ-ωσ-α, με θ>σ. Εκ του θέματος του αορίστου προέκυψε η ώσις και ο ωσμός (=σπρώξιμο, άνοιγμα δρόμου) και η ζητούμενη ώσμωσις.
Ώνια λέγαμε στον στρατό τα ψώνια, παραγόμενα εκ του ρήματος ονέω (=ωφελώ, χρησιμεύω). Και πως να μην ήταν χρήσιμα, ωφέλιμα, αφού αυτά μας ήταν αναγκαία για την ζωή μας. Σε πολλές των περιπτώσεων τα ώνια αναλάμβανε να κουβαλά το συμπαθές και χρήσιμο τετράποδο, ο όνος, εκ της ίδια ρίζας. Το ονέω είναι αναγραμματισμός του ρήματος νοέω/νοώ και η όνησις (=χρησιμότητα, ωφέλεια) ομοίως της «νόησις». Υπάρχει το ρήμα ονίνημι και μ. ονέομαι/ούμαι (=ωφελώ, βοηθώ, ευεργετώ κάποιον), του οποίου ο μέσος αόριστος κάνει ωνήμην, εκ του θέματος του οποίου προήλθαν τα ώνια.
Είπαμε πως τα ώνια είναι ωφέλιμα και πως να μην είναι; Η ρίζα του ωφελώ είναι το ρήμα οφέλλω, που προήλθε από τον επικό παρακείμενο του είλω (=συλλέγω), έελμαι, αλλά με ένα F να μεσολαβεί μεταξύ των δύο ε: έFελμαι, με ε>ο και η ωφέλεια εκ του παρατατικού τού οφέλλω, ώφελλον.
Ωχριώ, τέλος, σημαίνει γίνομαι ωχρός (=λευκοκίτρινος, ασπροπράσινος, πρασινοκίτρινος, χλωμός, σαν το χρώμα του φρούτου κίτρου), εκ του επιφωνήματος ω (δηλώνει άλγος, έκπληξη, φόβο) + χρως, χρόα (=χρώμα).
Για πάρτη σου, …όμορφε, η σημερινή στήλη!!
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com
Αφήστε ένα σχόλιο