Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1911)

Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ

«Ετυμολογικές προσεγγίσεις»

Γνωστά και καθημερινά –116

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Ιδιαιτέρως …γοητευμένος από τα μαργαριτάρια της πλειοψηφίας των αγραμμάτων «δημοσιογράφων», είπα να θυμήσω σήμερα δομικά στοιχεία της υπέροχης γλώσσας μας, που η απλούστευσή της (για το καλό μας πάντα!!) την κουτσούρεψε σε σημείο που να μην αναγνωρίζεται πολλές φορές ή να μην μπορεί να εκφράσει κάποιες λεπτές αλλά διακριτές έννοιες. Χάθηκαν, εξωβελίστηκαν τα πνεύματα και πρέπει να μαντέψεις το νόημα ομόηχων και ομογράμματων λέξεων, με διαφορετικό όμως πνεύμα, άρα και να καταλάβεις ολόκληρη την πρόταση.

Ενδεικτικώς αναφέρω παραδείγματα μόνο με την ψιλή και την δασεία.

Η ὤρα με ψιλή, που αναλύθηκε στο προηγούμενο φύλλο, σημαίνει την φροντίδα (ολιγ-ωρία = περιορισμένη, μικρή, ολίγη φροντίδα), ενώ η ὥρα με δασεία δείχνει την μονάδα του χρόνου.

Το ἄγος με ψιλή σημαίνει το ανοσιούργημα ενώ με δασεία (ἅγος) ακριβώς το αντίθετο, το σέβας, την ευλάβεια, εξ ου και ο άγιος.

Το επίρρημα ἒξω (=εκτός) παίρνει ψιλή. Ο μέλλων όμως του ρήματος έχω, ἓξω, παίρνει δασεία (η έξις= η συνήθεια).

Η εἰρκτή με ψιλή σημαίνει τον εγκλεισμό, την φυλάκιση και προέρχεται εκ του ρήματος εἵργω, με δασεία, που σημαίνει εμποδίζω την έξοδο. Το εἴργω όμως με ψιλή σημαίνει εμποδίζω την είσοδο, ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή.

Το ὂρος (=βουνό) παίρνει ψιλή, ενώ ο ὃρος (=προϋπόθεση, σύνορο, άρθρο κλπ.) παίρνει δασεία.

Τα εν λόγω πνεύματα ήταν κάποτε επίθετα και έγιναν ουσιαστικά, όπως οι λέξεις λαϊκή (αγορά) και πλατεία (οδός, έκταση). Στην δημοτικιά μάλιστα η πλατεία γράφεται με ι και δεν μας εξήγησε ποτέ κανείς εκ των φωστήρων που την απλοποίησαν, ποιος ήταν ο λόγος και πού μας βοήθησε). Το ουσιαστικό που εννοείται είναι η φωνή: δασεία φωνή, ψιλή φωνή. Όταν βάζουμε πάνω σε ένα φωνήεν, στην αρχή της λέξης (σχεδόν) πάντα, αυτό σημαίνει ότι πριν από αυτό το φωνήεν υπήρχε ένας ήχος που χάθηκε, που οι άνθρωποι σταμάτησαν να το προφέρουν. Γιατί λέμε hysteria, harmony (harmonia), Herakles, Hera; Γιατί έτσι άκουγαν οι Ρωμαίοι αυτές τις λέξεις και τις μετέφεραν στην γλώσσα τους όπως ακριβώς τις άκουγαν. Δεν άκουγαν ιστερία, αρμονία, Ιρακλίς, Ίρα αλλά hysteria, harmonia, Herakles, Hera. Άκουγαν δηλαδή ένα δασύ (=πυκνό) φθόγγο και τον πρόφεραν όπως προφέρεται το h στην αγγλική λέξη home, ήχος που έρχεται από τα βάθη του φάρυγγα. Το ίδιο αυτό γράμμα εκβάλλεται με τρόπο χαρακτηριστικό από τους Άραβες αλλά δυσκολοπρόφερτο για τους υπολοίπους.

Πολλές φορές θα παρατηρήσετε, σε πολυτονικά κείμενα και δη στην αρχαΐζουσα, πως στο ρ μπαίνει δασεία: ῥ Δεν μπαίνει όμως σε όλα τα ρ. Βάζουμε δασεία πάνω στο ρ, όταν βρίσκεται στην αρχή της λέξης. Η δασεία πάνω στο ρ δείχνει ότι το ρ προφερόταν με δύο τρόπους. Στην αρχή τής λέξης προφερόταν ως hρ, στο μέσον ή στο τέλος τής λέξης ως ρ. Σε σύνθετες λέξεις, αυτό το hρ άλλοτε γινόταν ρ και άλλοτε ρρ. Γινόταν ρρ όταν η προηγούμενη λέξη τελείωνε σε βραχύ φωνήεν: διαρροή >διαhροή. Προφανώς δεν πρόφεραν ένα ρ αλλά δύο. Όταν τελείωνε σε σύμφωνο ή σε μακρό φωνήεν, γινόταν ρ: εκροή >εκhροή. Εύρωστος >ευhρωστος αλλά άρρωστος >άhρωστος.

Στην ετυμολογία τώρα της δασείας. Το τρίχωμα του άγριου ζώου ή το φύλλωμα λέγεται λάχνη. Εκ της λάχνης, με χ>σ, προέκυψε ο λάσιος (= πυκνός, πυκνόμαλλος, πυκνόφυλλος, θαμνώδης). Εκ του λάσιου, με λ>δ, δημιουργήθηκε ο δασύς και η δασεία μας αλλά και το δάσος.

Η ψιλή είναι ένα σύμβολο που μας λέει ότι δεν υπάρχει δασύς φθόγγος, ότι δεν υπάρχει h να προφερθεί. Όπου αυτή τίθεται, ο φθόγγος είναι σχεδόν άφωνος, λεπτός, ισχνός. Αυτός, αυτή έχουν, λέει, ψιλή φωνή, λεπτή δηλαδή.

Η ετυμολογία της ανάγεται στο ρήμα ψάλλω και αυτού η καταγωγή εκ του ψάω (= σπάω). Ψά-ω >ψάνω >ψά(λ)νω >ψάλλω, με λν>λλ. Το ψάλλω σημαίνει αποσπώ, μαδώ, παίζω με τα δάκτυλα, τραγουδώ. Εκ του ψάλλω, με α>ι, προήλθε ο ψιλός (=λεπτός, γυμνός, άτριχος, ελαφρώς οπλισμένος στρατιώτης, οργανική μουσική). Παράγωγο του ψιλού η αποψίλωση, το κούρεμα, το γύμνωμα μιας περιοχής με θάμνους και χόρτα αλλά και η ψιλή μηχανή κουρέματος, που μας κούρευαν όταν είμασταν μικροί, τότε που δεν υπήρχαν …δικαιώματα ούτε άπειρα γένη!!

Τα χρόνια που πηγαινοέρχομαι στις ελληνόφωνες περιοχές του Salento της Ιταλίας, άκουγα από τους ντόπιους να μιλούν, εκτός της griko (= μίγμα ελληνικών και ιταλικών), και μια δική τους διάλεκτο, με αξιοπρόσεκτη προφορά κάποιων γραμμάτων. Για παράδειγμα η όμορφη στα ιταλικά είναι bella και στην διάλεκτο beddha. Αυτό το beddha όμως προφέρεται με περίεργο τρόπο και ομολογώ πως δυσκολεύτηκα πολύ να το προφέρω (μη χαμογελάτε, τυχαίο ήταν το παράδειγμα με την …όμορφη). Τα δύο dd μαζί με το h ακούγονται κάπως σαν «τζ» με κλειστό στόμα, σαν να έχεις πρόβλημα ομιλίας. Αν δεν υπήρχε αυτή η γραφή, θα μπορούσες να το προφέρεις απλώς ως «ντ». Έλα όμως που υπάρχει…