Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1920)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Σ’ ετούτο το γιορτινό φύλλο θα μιλήσουμε περί λήξεως, μαζί με τις ανάλογες ευχές…
Ληξιαρχείο λέμε αυτό «εἰς ὃ τοὺς νόμους ἐνέγραφον».
Η λήξις παράγεται εκ του ρήματος λαγχάνω (=λαμβάνω μερίδιον διά κλήρου). Εκ του αορίστου έ-λαχ-ον >το λαχείον). Οι Άγγλοι πήραν την ελληνική ρίζα και έκαναν τον δικό τους lucky (=τυχερός).
«... Εἰς ληξιαρχικὸν γραμματεῖον ... κύριος οὐσίας…», γράφει ο Αισχίνης (Κατά Τιμάρχου, 103). Ληξιαρχικόν γραμματείον «εἰς ὃ ἐνεγράφοντο οἱ τελεωθέντες τῶν παίδων, οἷς ἐξῆν (=ἦτο δυνατὸν) ἤδη τὰ πατρῶα οἰκονομεῖν, παρ’ ὃ καὶ τοὔνομα γεγονέναι, διὰ τὸ τῶν λήξεων ἄρχειν· λήξεις εἰσὶ οἱ τε κλῆροι καὶ αἱ οὐσίαι».
Η πρώτη διανομή της γης, και δη της καλλιεργήσιμης, της άρουρας, της έρας, «διὰ κλήρου ἐγένετο». Το Ετυμολογικόν το Μέγα σχολιάζει πως «ὠνομάσθη ἡ γῆ ἔρα, ἀπὸ τοῦ
ἐρᾶν τοῦ σημαίνοντος ἐπιθυμεῖν. Ἐράω-ἐρῶ, πρῶτον ἐπὶ τῆς γῆς ἐλέχθη». Από το εν λόγω ρήμα η γη ονομάστηκε έρα και το ρήμα έγινε ερίζω, φιλονεικώ. «Περὶ ἔραν ἐρίζειν». Δηλαδή, οι πρώτες φιλονεικίες, που έγιναν γύρω από την διεκδίκηση της πρώτης αγάπης τού ανθρώπου, της γης-έρας, δημιούργησαν την λέξη έρις. «Περὶ ἔραν ἐρίζομεν». Για ένα κομμάτι γης, άλλοτε μικρότερο (κτηματικές διαφορές) και άλλοτε μεγαλύτερο (ζωτικός χώρος).
Σήμερα, αγαπητοί μου, οι άνθρωποι δεν ερίζουν απλώς για ένα κομμάτι γης ή μεγάλο ή μικρό. Ερίζουν, πολεμούν, σκοτώνονται είτε για να εξυπηρετήσουν τα σχέδια αυτών που τους ωθούν να το κάνουν είτε επειδή βρέθηκαν την λάθος στιγμή στο λάθος σημείο-κράτος. Άγρια πράγματα, που όχι μόνον δεν τιμούν το ανθρώπινο είδος αλλά το έχουν φέρει στην τελευταία θέση των έμβιων όντων.
Και να σκεφτεί κανείς πως ανήκουμε στα έλλογα όντα. Τι να πουν και τα άλογα; Αυτά αφηνιάζουν. Πολύ ωραίο σύνθετο ρήμα, που μεταφέρει παρατήρηση εγγεγραμμένη στην μνήμη μας και που το χρησιμοποιούμε σχεδόν χωρίς να σκεφτόμαστε την ετυμολογία του. Η σημερινή του έννοια είναι παρεκτρέπομαι, εναντιούμαι. Ετυμολογείται εκ της πρόθεσης από + ηνία. Οι ίπποι, τα άλογα, είναι ζώα που πτοούνται, ταράσσονται εύκολα και «δεινὸς ἐμπίπτει φόβος», οπότε, αποβάλλοντας τα ηνία, τρέχουν ανεξέλεγκτα. Απο-ηνιάζουν >αφηνιάζουν.
Το ρήμα αναχαιτίζω σήμερα χρησιμοποιείται με την σημασία τού ανακόπτω, αναστρέφω. Π.χ. ο εχθρός αναχαιτίσθηκε. Στην κυριολεξία του όμως σημαίνει κρατώ οπίσω τον ίππο, κρατώντας τον από την χαίτη. Ανά+χαίτη.
Ποιος θα αναχαιτίσει σήμερα τους παράφρονες όλου του κόσμου, αυτούς τους αφηνιασμένους ψυχοπαθείς, που πασχίζουν να μας εξοντώσουν με κάθε μέσον, που αυτοί διαθέτουν; Δεν χρειάζεται ασφαλώς να κάνω ειδική μνεία σ’ αυτά τα μέσα. Όλοι γνωρίζετε.
Εν όψει εορτών, ας κλείσω αυτό το φύλλο με χρήσιμες πληροφορίες, που άλλοι μπορεί να γνωρίζετε κι άλλοι όχι.
Όλοι θα έχετε ακούσει όμως για το χριστόψωμο,
που το φτιάχνουν οι γυναίκες με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή, και του οποίου
το ζύμωμα αποτελεί ιεροτελεστία. Στην Κρήτη χρησιμοποιούν ψιλοκοσκινισμένο
αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα και γαρύφαλλα, λέγοντας: «Ο Χριστός
γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει».
Πλάθουν το ζυμάρι, παίρνουν την μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα. Με την
υπόλοιπη φτιάχνουν σταυρό με λουρίδες απ’ την ζύμη. Στο κέντρο βάζουν ένα
άσπαστο καρύδι. Στην υπόλοιπη επιφάνεια σχεδιάζουν σχήματα με το μαχαίρι ή με
το πηρούνι, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς, πουλάκια…
Το χριστόψωμο κόβεται ανήμερα τα Χριστούγεννα, μαζί με πολλές ευχές. Απαραίτητο
να είναι χαραγμένος ο σταυρός πάνω του.
Την ημέρα τού Χριστού, ο νοικοκύρης έπαιρνε το χριστόψωμο, το σταύρωνε, το
έκοβε και το μοίραζε σ’ όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονταν στο
χριστουγεννιάτικο τραπέζι.
Με υγεία και χαρά εύχομαι να περάσετε όλοι τούτες τις γιορτινές μέρες και να σκέφτεστε πως είστε άνθρωποι, νοήμονα όντα, με μια καρδιά που θα πρέπει να χωράει μόνον αγάπη κι όχι μίσος.
*Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο