Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1921)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Θα πρότεινα, την πρώτη τού νέου έτους, σε όσους με αναγιγνώσκουν, να το κάνουν στο κρεββάτι τους, καθ’ ότι (υποψιάζομαι) είναι τίγκα από το υπερβολικό φαΐ των ημερών και σίγουρα δεν υπάρχει διάθεση (ή ανάκαρα, στην κοινή) ούτε καν να σταθούν σε μια καρέκλα.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ετυμολογία του «τίγκα», προερχόμενη εκ του τέγος (τέγος/τέγεος), που σημαίνει την στέγη, την οροφή του σπιτιού.
Γράφει ο Όμηρος (Οδύσσεια Κ, 557-8): «…ἄψορρον καταβῆναι ἰὼν ἐς κλίμακα μακρήν, ἀλλὰ καταντικρὺ τέγεος πέσεν» [αντί να κατέβει όπως ανέβηκε από την πανύψηλη σκάλα, γκρεμοτσακίστηκε από την στέγη].
Ο Αριστοφάνης επίσης γράφει (Νεφέλαι, 1126-7): «…τοῦ τέγους τὸν κέραμον αὐτοῦ χαλάζαις στρογγύλαις ξυντρίψομεν…» [τα κεραμίδια της σκεπής θα τα κατασπάσουμε με στρογγυλό χαλάζι].
Στο Λεξικό Σουḯδα και στο λήμμα τέγος, διαβάζουμε: «Τέγος στέγη, ἢ ὑπερῶον, δωμάτιον, οἰκία πρόσγειος».
Το Liddell & Scott εισφέρει την πληροφορία πως η έκφραση τέγεοι θάλαμοι λέγεται για τα γυναικεία διαμερίσματα, «of the women's chambers».
Από το Λεξικό του Ανθίμου Γαζή σταχυολογώ: «Τέγος, εος, τὸ. Στέγη, τὸ ὑπεράνω τοῦ ὀρόφου, ἡ τοῦ οἴκου σκεπαστή... Ὅλος ὁ δόμος ἀπὸ τοῦ μέρους, ἤτοι ὁ ἐσκεπασμένος τόπος-οἶκος καὶ ἑπομένως, Δῶμα, οἴκημα, ὑπερῶον. Ὀδύσ. Α 333 «στῆ ῥα παρὰ σταθμὸν τέγεος πύκα ποιητοῖο» [σ.σ. στήθηκε στην κολόνα εκείνη που κρατεί στερεή την στέγη]. Ἤτοι παρὰ τὴν παραστάδα τοῦ οἴκου. -Θάλαμος, ἤτοι δωμάτιον ἐστολισμένον μὲ ὅλα τὰ ἀναγκαῖα ἔπιπλα, ὡς τό παρά Γάλ. Chambre garnie καὶ Γερμ. Möbliertes Zimmer [σ.σ. που και τα δύο σημαίνουν επιπλωμένο δωμάτιο]. Ἐξαιρέτως δὲ καὶ τό τῶν Ἐταιρίδων... ὅθεν Πορνοστάσιον». Το τελευταίο, περί πορνοστασίου, έχω την αίσθηση πως συνδέεται νοηματικώς με την πληροφορία του L&S, περί γυναικείων διαμερισμάτων.
Επομένως όταν λέμε «γεμίζω τίγκα» σημαίνει γεμίζω κάτι μέχρι την οροφή, μέχρι του ακρότατου σημείου. Π.χ. είναι τίγκα το σακί, δεν χωράει άλλο, είναι τίγκα το πιάτο ή η κοιλιά μας είναι τίγκα, για να είμαστε και επίκαιροι.
Η ετυμολογία του τέγος-στέγη είναι εκ του ί-στη-μι, με ε>η και το γ να παρεμβάλλεται. Εξ αυτής της ετυμολογίας δημιουργήθηκε το ρήμα στέγω, που σημαίνει στεγάζω, αποκλείω, απωθώ, βαστάζω, υποστηρίζω, καλύπτω, συγκρατώ ύδωρ, περιέχω, περιλαμβάνω κλπ.
Εκ του στέγω οι Λατίνοι είπαν tego το καλύπτω (tegula=στέγη, κεραμίδι), οι Γάλλοι tégument το περικάλυμμα, οι Ιταλοί tegumento το κάλυμμα και tegola το κεραμίδι, οι Ισπανοί αντιστοίχως tegumento και teja, οι Άγγλοι tegument και tegular (=κεράμειος) αλλά και deck (=καλύπτω, στολίζω, κατάστρωμα) και οι Γερμανοί Decke (=ταβάνι) και Ziegel (=κεραμίδι).
Παλαιότερα, θέλοντας να δηλώσουν τον καινούργιο χρόνο, έλεγαν ο νέος ενιαυτός.
Ο ενιαυτός είναι σύνθετη λέξη εκ του αιέν (αεί, πάντα) + αυτός. Εκείνο το αεί όμως είναι επίσης σύνθετη λέξη, εκ του προσθετικού, αθροιστικού, επιτατικού α+ εί (θέμα της υποτακτικής εί-ω, του ρήματος ει-μί) και σημαίνει πάντοτε, αιωνίως, δια παντός.
Αιέν+αυτός >αιεναυτός >αινεαυτός (εν>νε) > ενιαυτός, με αι>ε και ε>ι. Σημαίνει δε μια μεγάλη περίοδο χρόνου, ένα κύκλο, ένα έτος. Ο ετήσιος λέγεται ενιαύσιος.
Εκ της προστακτικής του ειμί, είτω, δημιουργήθηκε ο ετεός, που σημαίνει τον αληθή, τον πραγματικό, τον γνήσιο, και εξ αυτού ο έτυμος (ετεός >ετός >έτυμος, με ο>υ), που σημαίνει ακριβώς ό,τι και ο ετεός. Έτυμος+λέγω = ετυμολογία, η επιστήμη που διερευνά την αληθινή προέλευση των λέξεων, αυτό που κάνω με όλη μου την διάθεση επί σχεδόν 5 ολόκληρα χρόνια και προς χάριν της καλής μου φίλης, Εύης Κοκκίνου.
Ακούει η Εύη; Θέλω σύνταξη …γήρατος, για …βαρέα ετυμολογικά μονοπάτια!!!
Μέχρι τότε, σας εύχομαι η νέα χρονιά, ο νέος ενιαυτός, να σας εύρει με καθαρό νου και ανεωγμένα όμματα, για να μπορείτε/ούμε να αντιλαμβανόμαστε τον εικονικό κόσμο που ζούμε, να τον απορρίπτουμε και να τον επαναφέρουμε στον αληθινό -όσο δυνάμεθα-, όπως η πολύ ωραία φύση μας…
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο