Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1924)
Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑΣ
Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
«Το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο και τα δυο το πρόσωπο», λέει ο λαός μας, εννοώντας την αλληλοβοήθεια και την συνεργασία που πρέπει να μας χαρακτηρίζουν ως ανθρώπους μεν, αλλά με προεκτάσεις …πονηρές δε. Με άλλα λόγια θα μπορούσαμε να πούμε πως, όταν χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον ή όπου υπάρχουν αμοιβαία συμφέροντα, τακτοποιούνται όλα δια της αλληλοβοήθειας. Ουδέν το μεμπτόν! Περιμένετε…!!
Η παροιμία αυτή έχει την ρίζα της στην αρχαία εποχή και συγκεκριμένα σε ένα στίχο τού Πυθαγορείου φιλοσόφου και κωμωδιογράφου, Επιχάρμου, που έχει ως εξής: «…ἁ δὲ χεὶρ τὰν χεῖρα νίζει…» [Το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο]. Ο στίχος αυτός αναφέρεται στον ψευδοπλατωνικό διάλογο «Αξίοχος», όπου ο συγγραφέας του κάνει μεν μνεία τής ρήσης τού Επιχάρμου, αλλά υπάρχουν κι άλλοι στίχοι, και πριν και μετά απ’ αυτήν. Ολόκληρη η φράση: «Προῖκα γὰρ ἁνὴρ οὗτος οὐδένα διδάσκει, διὰ παντὸς δὲ ἔθος ἐστὶν αὐτῷ φωνεῖν τὸ Ἐπιχάρμειον, ἁ δὲ χεὶρ τὰν χεῖρα νίζει· δός τι, καὶ λάβε τι» [Γιατί ο άνθρωπος αυτός δωρεάν δεν διδάσκει κανένα, μάλιστα έχει την συνήθεια να λέει πάντα την φράση του Επιχάρμου, «το ’να χέρι νίβει τ’ άλλο»· δώσε κάτι και πάρε κάτι»]. Όπως αντιλαμβάνεστε, ολόκληρη η φράση αποκαλύπτει το σαφές νόημα. Δώσε κάτι, για να πάρεις κάτι. Δηλαδή, για να έχει κανείς ωφελήματα, πρέπει να προσφέρει και ανταλλάγματα. Δωρεάν δεν γίνεται τίποτε. Όλα έχουν το τίμημά τους.
Θα μου πείτε πώς μου ήρθε όλη αυτή η παράθεση της ιστορίας του εν λόγω «αθώου» ρητού, όπως λέγεται σήμερα; Ε, κάποιο λόγο θα είχα να το κάνω κι όλο και κάποια είδηση θα με ενέπνευσε, πάντα από το «αθώο και ηθικό» πολιτικό προσκήνιο-παρασκήνιο! Πώς λέμε ο επόμενος Πρόεδρος; Ποιος είναι, ποιος τον έβαλε, γιατί και με ποιο σκοπό; Πάσα εξήγηση δεκτή…
Ας πάμε όμως -επιτέλους- και στην ετυμολογία του ρήματος νίζω, όπως ήταν στην αρχαία γλώσσα, νίπτω ή νίβω στην νεοελληνική. Η ρίζα του είναι το ρήμα νάσσω (=γεμίζω εντελώς, πληρώ), που μας έδωσε το νάω (=ξεχειλίχω, ρέω, ποτίζομαι), και με α>ε>ι =νίζω, γιατί παληά πλένονταν σε τρεχούμενο νερό. Το νίπτω (ζ>πτ) κι έπειτα νίβω (π>β) είναι το ρήμα που χρησιμοποιείται σήμερα.
Σχετική είναι και η ετυμολογία του νεφρού, νάω+φέρω (μπορεί να χρειαστεί να το δώσεις, έναντι «αθώας» χάριτος ή νιψίματος), διότι ποτίζεται συνεχώς με αίμα. Βρε, κύττα κάτι συνειρμοί βραδιάτικα!!
Το ομόηχο αλλά με διαφορετική ορθογραφία, νύβω, ένα πανάρχαιο ελληνικό ρήμα, σημαίνει καλύπτω. Εξ αυτού προήλθαν η νύμφη, το νέφος και η νεφέλη. Η σημασία του, σχετικώς με την νύφη, διασώζεται στην επί γάμου λαϊκή έκφραση, κουκουλώνω. Οι Λατίνοι το είπαν nubo, την νεφέλη nubela, το νέφος nubes, οι Γάλλοι nue την νεφέλη και nuage το νέφος, οι Ιταλοί αντιστοίχως nuvole ή nube & nuvola, οι Ισπανοί nube & nebulosa, και οι Γερμανοί Nebel την ομίχλη. Και οι Ιταλοί όμως έχουν παρόμοια με τους Γερμανούς λέξη για την ομίχλη: nebbia.
Οι σχετικές λέξεις με τον γάμο στις ξένες γλώσσες, με την ίδια ελληνική ρίζα, έχουν ως εξής: Οι Γάλλοι τον κατάλληλο για γάμο τον λένε nubile, οι Ιταλοί επίσης nubile (με διαφορετική προφορά), οι Ισπανοί núbil και nupcias τον γάμο, και οι Άγγλοι nuptial, τον γαμήλιο.
Δράττομαι της ευκαιρίας να σχολιάσω την πράξη ενός νεαρού, που βεβήλωσε το άγαλμα ενός αγωνιστή. Ο βέβηλος (=αυτός που προβαίνει στην πράξη) προέρχεται εκ του βήλου (=κατώφλι), που ετυμολογείται εκ του βαίνω, με αι>η και ν>λ. Δηλώνει δε αυτόν που έρχεται απρόσκλητος στο κατώφλι ενός σπιτιού (εν προκειμένω στο άγαλμα) και το βρωμίζει. Μεταφορικώς, όποιος προβαίνει σε παρόμοιες πράξεις οπουδήποτε.
Το δίδαγμα, λοιπόν, που πρέπει να μας διακατέχει, εξ όσων αναφέρθηκαν πιο πάνω, είναι να είμαστε σώφρονες. Ο σώφρων ετυμολογείται εκ του σαόω (=σώζω από θάνατο, διαφυλάττω, σώζω στην νεοελληνική) + φρήν/φρενός=νους και σημαίνει αυτόν που διαφυλάττει/έχει τον νου του καθαρό, άρα ο νουνεχής, ο γνωστικός, αυτός που δεν παρασύρεται εύκολα από χέρια που …αλληλονίβονται, δεν βεβηλώνει αξίες και σύμβολα, δεν εισβάλλει απρόσκλητος κλπ.
Όσο για τον γάμο, ε, κι αυτός σωφροσύνη απαιτεί…
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
Αφήστε ένα σχόλιο