Υπεράσπιση της Δημοκρατίας σε καιρούς χαλεπούς… (Φ. 1930)

 

H Anne Applebaum, βραβευμένη με Πούλιτζερ δημοσιογράφος, ιστορικός και συγγραφέας πολλών σημαντικών βιβλίων παρατηρεί με οξυδέρκεια τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα δημοκρατικά πολιτεύματα παγκοσμίως.  

 

Σε αυτή την αποκλειστική συνέντευξη με την Anne Applebaum, διερευνούμε τις απόψεις της για την τρέχουσα κατάσταση της Δημοκρατίας, την άνοδο του αυταρχισμού και το ρόλο των Μέσων Ενημέρωσης στη διαμόρφωση του δημόσιου λόγου. Από την παγκόσμια εξάπλωση της παραπληροφόρησης έως τις αποσταθεροποιητικές επιδράσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η κα. Applebaum αναλύει τις πολυπλοκότητες της σύγχρονης διακυβέρνησης και την επείγουσα ανάγκη συμμετοχής των πολιτών στη δημοκρατική διαδικασία. Αξιοποιώντας την εμπειρία της και τα διδάγματα που προσφέρει η ιστορία, προσφέρει ένα όραμα για το μέλλον, προτρέποντας τις χώρες να αγκαλιάσουν την ιστορική τους κληρονομιά και να αναλάβουν ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτικού τοπίου της Ευρώπης.

 

 

Η Anne Applebaum είναι αρθρογράφος στο The Atlantic. Είναι επίσης ανώτερη συνεργάτιδα του SNF Agora Institute στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins και στη Σχολή Προηγμένων Διεθνών Σπουδών. Στα βιβλία της περιλαμβάνονται τα εξής: Red Famine: Stalin’s War on Ukraine, Iron Curtain: The Crushing of Eastern Europe 1944-1956, και Gulag: A History, το οποίο κέρδισε το Βραβείο Πούλιτζερ για γενικό μη μυθοπλαστικό έργο το _{Orthos Logo}s 

 

2004. Στα πιο πρόσφατα βιβλία της περιλαμβάνονται τα best seller των New York Times “Twilight of Democracy” και “Autocracy, Inc: The Dictators Who Want to Run the World”. Υπήρξε αρθρογράφος της Washington Post για 15 χρόνια και μέλος της συντακτικής επιτροπής. Υπήρξε επίσης αναπληρώτρια εκδότρια της εφημερίδας The Spectator και αρθρογράφος σε διάφορες βρετανικές εφημερίδες. Τα γραπτά της έχουν δημοσιευθεί μεταξύ άλλων στα περιοδικά The New York Review of Books, The New Republic, The Wall Street Journal, Foreign Affairs και Foreign Policy. 

 

Τα προειδοποιητικά σημάδια της διάβρωσης… 

 

Ορθός Λόγος: Στο έργο σας έχετε μελετήσει εκτενώς την παρακμή των δημοκρατικών θεσμών. Πώς ορίζετε την κοινωνική κατάρρευση στο πλαίσιο της οπισθοδρόμησης της Δημοκρατίας και τι πιστεύετε ότι είναι αυτό για το οποίο θα πρέπει να ανησυχούμε περισσότερο σήμερα; 

 

Anne Applebaum: Κάθε φορά που ένα πολιτικό κόμμα σε μια δημοκρατία διεκδικεί το αξίωμά του ισχυριζόμενο ότι μόνο αυτό αξίζει να κυβερνά - επειδή μόνο αυτό εκπροσωπεί «τον πραγματικό λαό», είτε πρόκειται για Αμερικανούς, Έλληνες ή Πολωνούς - σηματοδοτεί την αρχή ενός πιθανού προβλήματος. Σε μια δημοκρατία, ο πολιτικός ανταγωνισμός βασίζεται στα επιχειρήματα και τη συζήτηση. Ακόμη και αν ένα κόμμα πιστεύει με πάθος στις θέσεις του, πρέπει να αναγνωρίζει ότι οι αντίπαλοί του έχουν δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος να συνεχίσουν να προβάλλουν τα επιχειρήματά τους. Όταν ένα κόμμα απορρίπτει αυτή την αρχή και, αντιθέτως, θεωρεί ότι έχει το μοναδικό δικαίωμα να κυβερνήσει -ενώ απορρίπτει την αντιπολίτευση ως προδότες, ελίτ ή «ξένους»- οι δημοκρατικοί κανόνες αρχίζουν να διαβρώνονται. Αυτό γίνεται ακόμη πιο  πικίνδυνο όταν τέτοια κόμματα κερδίζουν τις εκλογές. Το φαινόμενο δεν περιορίζεται σε κάποια αριστερή ή δεξιά ιδεολογία, καθώς εκδοχές του έχουν εμφανιστεί στη Βενεζουέλα, την Ουγγαρία, την Τουρκία, την Ινδία και, πιο πρόσφατα, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Επειδή αυτά τα κόμματα πιστεύουν ότι έχουν το μοναδικό δικαίωμα να κυβερνούν, συχνά προχωρούν στην υπονόμευση των κρατικών θεσμών. Μια συνηθισμένη πρακτική είναι η άλωση της κρατικής γραφειοκρατίας, όπου έμπειροι δημόσιοι υπάλληλοι αντικαθίστανται από πιστούς, αντί να προάγονται οι ικανότεροι με βάση την αξία τους—κάτι που εκτυλίσσεται σήμερα στις ΗΠΑ. Σε άλλες περιπτώσεις, τα ανεξάρτητα δικαστήρια δέχονται επιθέσεις, όπως παρατηρήθηκε στην Πολωνία μεταξύ 2015 και 2023, όταν έγιναν προσπάθειες να αναδιαμορφωθεί το δικαστικό σώμα, ώστε να εξυπηρετεί ένα μόνο πολιτικό κόμμα. ΜΜΕ γίνονται, επίσης, στόχοι, με τα κυβερνώντα κόμματα να προσπαθούν να ελέγξουν τη ροή της πληροφόρησης ώστε να ευθυγραμμιστεί με τις απόψεις τους. Παρομοίως, οι νόμοι περί δεοντολογίας και οι μηχανισμοί εποπτείας που προωθούν τη διαφάνεια και τη λογοδοσία διαλύονται, με τους παρατηρητές είτε να απομακρύνονται είτε να διασύρονται ως προδότες. Αυτό το μοτίβο είναι καλά τεκμηριωμένο σε διάφορες χώρες και ιστορικές στιγμές. Η

αναγνώριση αυτών των προειδοποιητικών σημάτων είναι ζωτικής σημασίας, διότι, όπως δείχνει η ιστορία, όταν οι δημοκρατικοί θεσμοί αρχίζουν να διαβρώνονται, η αντιστροφή της ζημίας γίνεται όλο και πιο δύσκολη. 

 

Ο.Λ.: Η έρευνά σας για τον ολοκληρωτισμό και τα αυταρχικά καθεστώτα παρέχει βαθύ ιστορικό υπόβαθρο. Υπάρχουν στιγμές στην παγκόσμια ιστορία που μοιάζουν με τα σημερινά παγκόσμια γεγονότα πόλωσης, θεσμικής αποσύνθεσης και κοινωνικού κατακερματισμού; 

 

An. Ap.: Η πιο προφανής ιστορική σύγκριση είναι η δεκαετία του 1930. Αν και το τοπίο των μέσων ενημέρωσης και η πολιτική δυναμική ήταν πολύ διαφορετικά, καθιστώντας την άμεση σύγκριση δύσκολη, η ιστορία έχει σίγουρα δει στιγμές όπου οι δημοκρατίες φάνηκε να αποδυναμώνονται δραματικά και οι εναλλακτικές μορφές διακυβέρνησης έγιναν πιο ελκυστικές για το κοινό. Η απειλή του αυταρχισμού και η άνοδος της δικτατορίας δεν αποτελούν νέες ανησυχίες. Ως Έλληνας, το γνωρίζετε καλά αυτό - είναι ενσωματωμένο στην ελληνική φιλοσοφία. Ο Αριστοτέλης έγραψε για την τάση της δημοκρατίας να μεταπίπτει στην τυραννία. Η πτώση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας αφηγείται μια παρόμοια ιστορία. Αυτοί οι κύκλοι δημοκρατικής διάβρωσης είναι τόσο παλιοί όσο και η ίδια η πολιτική ιστορία. Ίσως ένας από τους λόγους που η σημερινή δημοκρατική οπισθοδρόμηση μοιάζει τόσο ανησυχητική είναι ότι πολλοί από εμάς έχουμε ζήσει μια εποχή εξαιρετικής ευημερίας και σταθερότητας στον δημοκρατικό κόσμο. Καταλήξαμε να πιστεύουμε ότι αυτό ήταν μόνιμο. Αλλά η ιστορία μας θυμίζει πως «τίποτα δεν είναι για πάντα». 

 

Ο.Λ.: Στο βιβλίο σας «Το Λυκόφως της Δημοκρατίας» διερευνούσατε τον ρόλο των θεωριών συνωμοσίας και της παραπληροφόρησης στην υποδαύλιση του διχασμού. Πώς η διάδοση ψευδών/εσφαλμένων αφηγήσεων επιταχύνει την κοινωνική αποδιάρθρωση και τι μπορεί να γίνει για την αντιμετώπισή της; 

 

An. Ap.: Η διάδοση ψευδών αφηγήσεων είναι μια κοινή αυταρχική στρατηγική. Αυτοί που προσπαθούν να μειώσουν την επιρροή των απλών ανθρώπων στην πολιτική συχνά επιχειρούν να αναδιαμορφώσουν την ίδια την πραγματικότητα, παρουσιάζοντας έναν κόσμο που ορίζεται αποκλειστικά από το δικό τους «όραμα». Με τον τρόπο αυτό, βρίσκονται, συχνά, σε πόλεμο με την αντικειμενική πραγματικότητα, αντικαθιστώντας τα γεγονότα με ιδεολογικές κατασκευές. Ένα πρόσφατο παράδειγμα αυτού συνέβη στη Διάσκεψη του Μονάχου για την Ασφάλεια, όπου ο Αμερικανός Αντιπρόεδρος JD Vance μίλησε σε ένα ακροατήριο αποτελούμενο από υπουργούς Άμυνας, στρατηγούς και αναλυτές ασφαλείας - ανθρώπους που ασχολούνται με απτές απειλές όπως οι ρωσικές κυβερνο-επιθέσεις, το σαμποτάζ και τα συστήματα αεράμυνας. Πρόκειται για άτομα που λειτουργούν σε μια σκληρή και αδυσώπητη πραγματικότητα. Ωστόσο, αντί να ασχοληθεί με αυτές τις πιεστικές ανησυχίες για την ασφάλεια, ο Vance άλλαξε εντελώς τη συζήτηση. Αντί για τη στρατιωτική στρατηγική ή τις γεωπολιτικές απειλές, επικεντρώθηκε στους πολιτιστικούς πολέμους, χρησιμοποιώντας παρερμηνευμένες ιστορίες για να κατασκευάσει μια παραπλανητική αφήγηση σχετικά με την υποτιθέμενη έλλειψη δημοκρατίας στην Ευρώπη. Αυτή η τακτική είναι κεντρική για τον αυταρχισμό: η ανακατεύθυνση της προσοχής μακριά από τα πραγματικά ζητήματα και αντ' αυτού η επιβολή ενός ιδεολογικού πλαισίου όπου μόνο αυτοί καθορίζουν τι έχει σημασία. Με τον τρόπο αυτό, αποδυναμώνουν τον ουσιαστικό πολιτικό διάλογο. Όταν ο πολιτικός διάλογος είναι αποκομμένος από την πραγματικότητα, κινδυνεύει η ίδια η Δημοκρατία. 

 

Ο αντίκτυπος της προπαγάνδας και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης…  

 

O.Λ.: Δεδομένης της εμπειρογνωμοσύνης σας στη Ρωσία, την Ουκρανία και τον μετασοβιετικό χώρο, πώς βλέπετε τον πόλεμο να διαμορφώνει την ευρύτερη διαδικασία κοινωνικής αποσταθεροποίησης στην Ευρώπη; Ποιος είναι ο ρόλος των εξωτερικών παραγόντων στην υπονόμευση των δημοκρατικών κοινωνιών, όπως η κίνηση του Προέδρου Τραμπ να συμμετάσχει σε «ειρηνευτικές συνομιλίες» για την Ουκρανία χωρίς την Ουκρανία και την ΕΕ; 

 

An. Ap.: Η αντίληψή μας για τον κόσμο διαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες και ένα από τα πιο ισχυρά εργαλεία για τη διαμόρφωση των αντιλήψεων είναι η προπαγάνδα. Η πρώτη απολυταρχική δύναμη που κατάλαβε πόσο κρίσιμη μπορεί να είναι η προπαγάνδα για τον επηρεασμό της κοινής γνώμης ήταν η Ρωσία του Πούτιν. Από την αρχή, η Ρωσία αναγνώρισε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσέφεραν μια μοναδική ευκαιρία για τη διάδοση επιβλαβών μηνυμάτων που διάβρωναν τη δημοκρατία και την ελευθερία του λόγου, σπέρνοντας, συχνά, θυμό και μίσος. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στην πραγματικότητα, σχεδιάστηκαν σχεδόν γι' αυτόν τον σκοπό. Παρέχουν μια ανώνυμη πλατφόρμα που παραχωρεί τεράστια δύναμη σε χρήστες οι οποίοι

διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να έχουν καμία επιρροή στον πραγματικό πολιτικό διάλογο. Σε αντίθεση με την πολιτική του πραγματικού κόσμου, όπου εμπλεκόμαστε με άτομα που έχουν όνομα και επώνυμο και των οποίων τα λόγια εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν στις πολιτικές συζητήσεις να αποσυνδέονται από αυτό το πλαίσιο και να χειραγωγούνται εύκολα. Το Κρεμλίνο ήταν η πρώτη που κατάλαβε αυτή τη δυναμική και άρχισε να την εκμεταλλεύεται πριν περισσότερο από μια δεκαετία τώρα. Αυτή η τακτική έχει παρατηρηθεί επίσης στην Ελλάδα, τις ΗΠΑ και τη Γερμανία. Πρόσφατα, η άνοδος του ακροδεξιού κόμματος Εναλλακτική για τη Γερμανία (AFD) αποδόθηκε σε δεκαετή προπαγάνδα που υποστηριζόταν από τη Ρωσία, ιδίως στην Ανατολική Γερμανία. Αλλά τώρα, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ευθυγραμμιστεί με το καθεστώς Πούτιν για να επηρεάσουν ενεργά την Ευρωπαϊκή πολιτική. Προσωπικότητες όπως ο Elon Musk και ο JD Vance υποστηρίζουν δημοσίως τα ακροδεξιά κινήματα στη Γερμανία και σε άλλες χώρες. Αυτό σηματοδοτεί μια ανησυχητική σύμπλευση μεταξύ Αμερικανικών και Ρωσικών δυνάμεων οι οποίες προωθούν φιλορωσικά, αντιευρωπαϊκά και αντιθεσμικά πολιτικά κόμματα σε όλη την ήπειρο. Ανοιχτό είναι το ερώτημα αν αυτή η στρατηγική θα πετύχει, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι τα ακροδεξιά κόμματα εκφράζουν συχνά βαθιά αντιαμερικανικά αισθήματα, ιδίως όταν πρόκειται για το ΝΑΤΟ. Πώς θα συμβιβάσουν αυτά τα κινήματα την αντίθεσή τους στις ΗΠΑ με την αμερικανική υποστήριξη; Μόνο ο χρόνος θα το δείξει… Αυτό που είναι σαφές, ωστόσο, είναι ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης -τόσο ως εργαλείο προπαγάνδας όσο και ως μέσο χειραγώγησης της κοινής γνώμης πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη. Η ικανότητα των αλγορίθμων, που συχνά ελέγχονται από τη Silicon Valley ή, στην περίπτωση του TikTok, από την Κίνα, να διαμορφώνουν αυτό που βλέπουν οι άνθρωποι στο διαδίκτυο είναι ένα μείζον ζήτημα. Δεν θα έπρεπε οι Ευρωπαίοι να έχουν μεγαλύτερο έλεγχο των δικών τους δεδομένων και μεγαλύτερη διαφάνεια 

σχετικά με το τι εκτίθενται στο διαδίκτυο; Δεν θα έπρεπε οι πολίτες να έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν τι βλέπουν και γιατί; Καθώς οι ΗΠΑ δείχνουν πλέον ένα μειωμένο ενδιαφέρον για τη διατήρηση μακροχρόνιων συμμαχιών, ίσως ήρθε η ώρα για την Ευρώπη να εξετάσει αν θα πρέπει να ρυθμίσει τα αμερικανικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η Ευρωπαϊκή δημοκρατία, η οποία βασίζεται στην ιδέα της ενεργού συμμετοχής των πολιτών, της διαφάνειας και της πολιτικής λογοδοσίας, μπορεί να μην είναι συμβατή με την τρέχουσα δομή τους. Ήρθε όμως η ώρα οι Ευρωπαίοι να αναρωτηθούν: Είναι καιρός να ρυθμίσουμε αυτές τις πλατφόρμες για να προστατεύσουμε τις δημοκρατικές αξίες που αγαπάμε;