Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1933)

 

 Λέξεις της επικαιρότητος –105

 

 

     Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Επετειακή θα είναι η σημερινή στήλη, με αφορμή την Εθνική Εορτή της Επανάστασης του 1821 και την ταυτόχρονη εορτή των Χριστιανών, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.

Θα μείνω μόνο στο ετυμολογικό μέρος και δεν θα επεκταθώ σε ιστορικές αναδρομές, θεολογίστικες απόψεις ή διαφωνίες, διότι δεν είναι πρόθεσή μου να αμφισβητήσω τα «πιστεύω» ουδενός των συνελλήνων ή όσων αισθάνονται έτσι. Δεν είναι άλλωστε ο ρόλος τής στήλης. Κι αν καμμιά φορά το κάνω, αυτό γίνεται είτε με χιουμοριστικό είτε με δηκτικό τρόπο, χάριν της σύνδεσης με τις ετυμολογούμενες λέξεις.

 

Πάμε, λοιπόν, στην βασική λέξη, την Επανάσταση.

Ευκολάκι σας έχω!! Δύο προθέσεις στην σειρά και το ρήμα ίστημι. Επί+ανά+ίστημι. Το ανίστημι σημαίνει σηκώνομαι και η πρόθεση επί του δίνει την σημασία τής επανάληψης, του πολλαπλασιασμού, άρα, σηκώνομαι ξανά. Στ’ αλήθεια, πόσοι έχουν προσέξει αυτήν την απλή λεπτομέρεια, που δείχνει τον συνεχή αγώνα τού ελληνικού έθνους να πέφτει και να σηκώνεται ξανά. Η μακραίωνη ιστορία του άλλωστε το αποδεικνύει περίτρανα. Έτσι και κατά το έπος του ’21 ο Ελληνισμός βρήκε την δύναμη να σηκωθεί, μετά την 400χρονη τουρκική σκλαβιά (χωρίς να υπολογίζουμε την ρωμαϊκή-βυζαντινή τοιαύτη), περίοδο που ουδέ εν άλλον έθνος έχει καταγράψει στην ιστορία του.

Αυτό, λοιπόν, το μεγαλείο τής αδούλωτης ελληνικής ψυχής δικαίως εορτάζεται και τιμάται απ’ όσους το νοιώθουν.

 

Οι ευρωπαϊκές γλώσσες περιέργως έχουν μεν δανειστεί ελληνική ρίζα για να εκφραστούν αλλά με δική τους λογική. Χρησιμοποίησαν το ρήμ. (F)ελύω (=κυλίω, τυλίγω, περιστρέφω) και το επαναληπτικό re, που πρόκειται για το ελληνικό ῥά (=εκ του άρω, που υπονοεί σύνδεση, εκ νέου επανάληψη).  

Οι Λατίνοι είπαν τo (ξανά)κυλώ re-volvo, οι Γάλλοι την επανάσταση révolution, οι Ιταλοί rivoluzione, οι Ισπανοί revolución, οι Άγγλοι revolution, και οι Γερμανοί Revolution.

Η λογική τους, όπως αντιλαμβάνεστε, έχει να κάνει με την συνεχή κίνηση, μέσω της οποίας προκαλείται τελικώς η επανάσταση.

 

Ο αγώνας των Ελλήνων για απελευθέρωση ονομάστηκε και Εθνική Παλιγγενεσία, επίσης εύκολη ετυμολογικώς λέξη.

Πάλιν+γεννώμαι, γεννιέμαι δηλ. ξανά, σαν το πουλί φοίνικας, που αναγεννάται από τις στάχτες του και που ατυχώς έχει χρησιμοποιηθεί στο νεοελληνικό παρελθόν ως έμβλημα της αλήστου μνήμης χούντας τών συνταγματαρχών.  

 

Ας πάμε τώρα στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, στο μήνυμα δηλ. που μετέφερε ο άγγελος Κυρίου στην Μαρία, πως θα γεννήσει τον Θεάνθρωπο Χριστό. Εδώ η προς ετυμολόγηση λέξη είναι ο άγγελος και ο Ευαγγελισμός (=ευ+αγγέλω, μεταφέρω καλή είδηση).

Ανατρέχω συντόμως σε προηγούμενο φύλλο (Λ.Ε.16), όπου αναλύθηκε διεξοδικώς η λέξη.

Κατά την άποψη «σοβαρών» γλωσσολόγων, η λέξη άγγελος έχει …περσικές ρίζες και συγκεκριμένα από την λέξη άγγαρος!

Το Ετυμολογικόν το Μέγα όμως μας πληροφορεί πως «…παρά του άγω γίνεται το άγελος και άνγελος, άγγελος…».

Το άγω, ως σύνθετο με την πρόθεση ανά (ανάγω), σημαίνει παραπέμπω κάποιον. Το δε μέσο ρήμα ανάγομαι σημαίνει ετοιμάζομαι, σαλπάρω. Η προστακτική του ρήματος κάνει άναγε, ανάγου. Το πρόσωπο, λοιπόν, που ακούει συχνά την προσταγή ανάγου και φέρνει μια είδηση, είναι ένας ανάγελος >άνγελος >άγγελος. Η κατάληξη –ελος ετυμολογείται εκ του ειλέομαι (=περιφέρομαι). Το ότι η λέξη ήταν αρχικώς άνγελος επιβεβαιώνεται και από την αναθηματική επιγραφή, που αναφέρεται στον πολέμαρχο της μάχης τού Μαραθώνος, τον Καλλίμαχο:

ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ Μ’ ΑΝΕΘΕΚΕΝ ΑΦΙΔΝΑΙΟΣ ΤΑΘΕΝΑΙΑΙ

ΑΝΓΕΛΟΝ ΑΝΑΘΑΤΟΝ ΗΟΙ ΟΛΥΜΠΙΑ ΔΟΜΑΤ’ ΕΧΟΣΙΝ

Στις πινακίδες τής Γραμμικής Β΄ είναι γραμμένος ως Α-ΚΕ-ΡΟ, με την συνήθη τροπή λ>ρ αλλά και του κ>γ. Έτσι το μιμήθηκαν οι Πέρσες ως άκερος>άκαρος>άγγαρος. Από την ίδια ρίζα και ο παρασάγκης (farsang), η μονάδα μέτρησης της οδού «δι’ ου ο άγγαρος φέρεται».

 

Οι ευρωπαϊκές γλώσσες διατήρησαν την ελληνική ρίζα και έτσι έχουμε τους Λατίνους να τον λένε angelus, τους Γάλλους ange, τους Ιταλούς angelo, τους Ισπανούς ángel, τους Άγγλους angel, και τους Γερμανούς Engel.

 

Χρόνια πολλά στους εορτάζοντες και ιδιαιτέρως στον εκδότη μας, τον Βαγγέλη Κόκκινο, με την ευχή να διατηρεί το ανήσυχο και δημιουργικό πνεύμα του επί έτι μακρότερον.

 

Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.