Η μαγεία της ετυμολογίας (Φ.1934)

Λέξεις της επικαιρότητος –106

Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*

Επίσης επετειακή θα είναι και η σημερινή στήλη, αυτήν την φορά με αφορμή την μοναδική στα ανθρώπινα χρονικά πράξη των προγόνων μου, την εθελούσια θυσία τους αντί να σκλαβωθούν και να ατιμασθούν από τους βαρβάρους κατακτητές Οθωμανούς Τούρκους. Η Έξοδος του Μεσολογγίου, η τεράστια και ανυπέρβλητη θυσία των υπερασπιστών του δεν ήταν ανώφελη. Ξύπνησε την κοιμισμένη Ευρώπη και την ανάγκασε να σκύψει στο ελληνικό πρόβλημα και η πολύπαθη Ελλάς να αποκτήσει το δικό της κράτος. Ελεύθερο θα μου πείτε; Χμ, μεγάλη συζήτηση! Δήθεν ελεύθερο, θα έλεγα εγώ, και με πολύ μεγάλη επίφαση δημοκρατίας. Τι τραγικό, στ’ αλήθεια, ο λαός που δίδαξε την Δημοκρατία παγκοσμίως να μην μπορέσει ποτέ, από τότε μέχρι σήμερα, να απολαύσει την δική του!

Προστάτες και τότε προστάτες και τώρα…

Ας πάμε όμως στις λέξεις μας.

Η θυσία προέρχεται εκ του ρ. θύω. Ο μέγιστος Όμηρος μας δίνει μια ακριβή σημασία, που διαλευκάνει μια παρεξήγηση που υπάρχει. Όταν λέμε θύω συνήθως εννοούμε θυσιάζω, άρα σφάζω κάτι προς τους θεούς, κι αυτό είναι που έχει επικρατήσει. Ο Όμηρος όμως το απορρίπτει και δίνει στο ρήμα την σημασία τού καίω ή του προσφέρω.

Υπάρχουν δύο εκδοχές ετυμολόγησης. Η πρώτη δέχεται ως ρίζα το δαίω (=καίω). Δάος είναι ο πυρσός. Δά-ος >δύ-ω, με α>υ, >θύ-ω, με δ>θ. Η άλλη άποψη θα μπορούσε να είναι εκ του δί-δω (=δίνω, προσφέρω). Δι-δόω >δό-ω > δύ-ω >θύ-ω, με δ>θ.

Οι ευρωπαϊκές γλώσσες ταιριάζουν στο πώς διατυπώνουν την θυσία και το θυσιάζω αλλά η λογική τους δεν έχει σχέση με τα παραπάνω. Δανείστηκαν ως ρίζα τον άκρο (άκρος, επί βαθμού σημαίνει τον ύψιστο, τον πρώτο, τον έξοχο, τον υπέροχο) και ο μεν Λατίνοι είπαν sacer-sacra τον ιερό/ά, ενώ τον ιερέα, sacerdos. Ένας αρχαίος τύπος για τον ιερό είναι sakros. Εξ αυτών οι Γάλλοι το θυσιάζω sacrifier και την θυσία sacrifice, οι Ιταλοί αντιστοίχως sacrificare & sacrifizio, οι Ισπανοί sacrificar & sacrificio, και οι Άγγλοι sacrifice και για τα δύο.

Η έξοδος είναι σύνθετη λέξη εκ της πρόθ. εκ + οδός. Η οδός ετυμολογείται εκ του βαδίζω/βάδος κι αν το β γίνει δασεία, αδός >οδός (=ο δρόμος), με α>ο, το μέρος δηλ. επί του οποίου βαδίζει κανείς. Η πρόθ. εκ δείχνει ακριβώς την διεύθυνση από μέσα προς τα έξω.

Οι ευρωπαϊκές γλώσσες και πάλι δανείζονται και χρησιμοποιούν ελληνική ρίζα αλλά με τελείως διαφορετική λογική. Συγκεκριμένα εκ του σορίς (=μάγισσα), με ρίζα του το ρ. είρω (=συνδέω, συρράπτω), αυτή δηλ. που συνδέει πράγματα και φτιάχνει τον χρησμό ή το φάρμακο. Μάλιστα υπάρχει και η αρχαιοελληνική έκφραση «ἐξέθορε κλῆρος» (βγήκε από την κληρωτίδα ή βγήκε ο χρησμός). Οι Λατίνοι το είρω το είπαν sero και τον κλήρο (αυτό που βγήκε από την κληρωτίδα), τον χρησμό, sors. Οι Γάλλοι είπαν sortir το εξέρχομαι και την έξοδο sortie. Οι Ιταλοί κράτησαν το αρχαιοελληνικό είρω και είπαν το εξέρχομαι uscire και την έξοδο uscita. Υπάρχει όμως και ο τύπος sortire, που σημαίνει εξέρχομαι (εκ της κληρωτίδος), ρίχνω κλήρο. Οι Ισπανοί είπαν sortear το ρίχνω κλήρο και sorteo την κλήρωση, και οι Άγγλοι exit το εξέρχομαι και την έξοδο αλλά και sortie την εξόρμηση.

Όσο για τον τεράστιο, αυτός έχει ως ρίζα του τα …άστρα και εξηγώ: Ο αστήρ (επιτ. α+στερεός =το στερέωμα), γεν. του ασ-τέρ-ος >τέρας, όπερ σημαίνει ένα σπάνιο σημείο, ένα ασύνηθες φαινόμενο, ένα θαύμα, και γενικώς ό,τι οι άνθρωποι πίστευαν πως είναι θεϊκός δάκτυλος, κάθε τι το μέγα, που προκαλεί φόβο.

Οι ευρωπαϊκές γλώσσες για τον τεράστιο δανείστηκαν μια …κουφή λέξη από την ελληνική, την λέξη γνώμων/νος, που σημαίνει τον γνώριμο. Ισχυρή απόδειξη μας δίνει το ετυμολογικό λεξικό των Ernout-Meillet, όταν γράφει για την λέξη νόρμα (ελληνικό αντιδάνειο): sans doute, emprunt a Ι' accusatif de γνώμων, γνώμονα. Δηλαδή, το «norma», αναμφίβολα είναι δάνειο από την αιτιατική τής λέξεως «γνώμων», τον γνώμονα.

Έτσι οι Λατίνοι λένε τον γνώμονα ex-norma, οι Γάλλοι τον τεράστιο énorme, Ιταλοί & Ισπανοί enorme, οι Άγγλοι enormous και οι Γερμανοί enorm.

Όσο για τον προστάτη (αυτός που θέτει κάτι υπό την προστασία του) ετυμολογείται εκ της πρόθ. προ+στέγω (=σκεπάζω, άρα προστατεύω). Οι Λατίνοι το είπαν pro+tego, protéger οι Γάλλοι, proteggere οι Ιταλοί, proteger οι Ισπανοί, protect οι Άγγλοι και protegieren οι Γερμανοί.